جایگاه ایران در نظم جدید منطقه

سید عبدالمجید زواری

چکیده

دیدارهای علنی رهبران بلندپایه گروه های مقاومت منطقه با مقامات کشور از جمله رهبر انقلاب در ماه های اخیر این نکته را به گوش جهانیان رساند که با وجود توطئه های مختلف جریان های وابسته به غرب، نظم جدیدی با محوریت ایران در حال شکل گیری است. در روزهای اخیر نیز با حضور مقتدی صدر در کنار مقام معظم رهبری و سردار سلیمانی، ایران بی‌محابا اقتدار خود را به رخ رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای کشید. با توجه به اهمیت موضوع، نوشتار ذیل در پی پاسخ به این پرسش است که اصولاً ایران توانایی و قدرت لازم برای ظاهر شدن در نقش یک هژمون منطقه ای را دارد یا خیر؟

مقدمه:

در ادبیات روابط بین الملل کشورها بر اساس بهره مندی از مجموعه ای از عوامل سخت یا نرم همچون وسعت جغرافیایی، جمعیت، رشد اقتصادی، تاثیرگذاری و نفوذ فرهنگی، قدرت نظامی، فناوری، و توسعه علم به ریزدولت، قدرت های کوچک، قدرت متوسط، قدرت بزرگ و ابرقدرت تقسیم می شوند. بر اين اساس كشورهاي فاقد و يا كم برخوردار از موئلفه هاي قدرت در كف هرم (ريز قدرت هاي تك بعدي) و در راس نيز ابرقدرت ها قرار مي گيرند كه البته طي يك دسته بندي درون گروهي مجدداً بر اساس معيارهاي اقتصادي، فني، فرهنگي و نظامي طبقه بندي مي شوند.

بر همين اساس چين ابرقدرتي نظامي – اقتصادي، ژاپن ابرقدرت اقتصادي و روسيه نيز به عنوان ابرقدرت نظامي شناخته مي شوند. همچنين مجموع كشورهاي اتحاديه اروپا نيز نهايتاً يك ابرقدرت اقتصادي – سياسي را تشكيل مي دهند. در اين ميان تنها ابرقدرت چهار بعدي ايالات متحده آمريكا است كه با اختلاف زيادي نسبت به رقباي خود داراي بزرگترين اقتصاد و ارتش جهان مي باشد و همزمان به مدد ديپلماسي قوي اين كشور را به مهمترين قدرت سياسي در معادلات جهاني تبديل كرده است. از سوي ديگر آمريكا با بهره گيري از پيشرفته ترين فناوري هاي روز از طريق بازي، شبكه هاي ماهواره اي، دانشگاه ها و … به سرعت افكار و خواسته هاي خود در مقياس جهاني تبليغ مي كند. با در نظر گرفتن اين شرايط بديهي است ابرقدرتي چين، ژاپن، روسيه و اروپا با ابرقدرتي ايالات متحده به مراتب متفاوت است.

در این میان موفقیت ایران در مبارزه با داعش و همچنین تقویت و گسترش روزافزون گروه های موسوم به جبهه مقاومت در منطقه، موجب شده تا برخی کارشناسان از ایران به عنوان هژمون برتر غرب آسیا یاد کنند. از این رو در ادامه با اشاره به موئلفه های قدرت ایران، جایگاه این کشور نسبت به دیگر رقبا و کنشگران در منطقه بررسی می شود.

وسعت:

ايران با وسعتي بيش از يك ميليون و ششصد هزار كيلومتر مربع به همراه بهره مندي از اقليم هاي متنوع آب و هوايي يكي از معدودترين كشورهاي پنج اقليمي جهان است. همچنين واقع شدن در هارتلند و دسترسي به درياي خزر و خليج فارس و تسلط بر تنگه هرمز و درياي عمان موجب شده تا اين كشور همواره از نظر ژئوپلتيك، موقعيت ممتازي در منطقه و جهان داشته باشد.

اقتصاد

اقتصاد را شاید بتوان پاشنه آشیل قدرت ملی در جهان پیچیده کنونی دانست. امروزه وضعیت تولید ملی و صادرات، از مهمترین موئلفه های شکوفایی اقتصادی آن کشور است. جایگاه ایران در زمینه این موئلفه چندان مستحکم نیست و به واسطه اقتصاد دولتی وابسته به نفت، همراه با سرانه تولید و صادرات پایین، و همچنین پیامدهای سالها تحریم همه جانبه، ایران تا رسیدن به جایگاه مطلوب راه زیادی در پیش دارد. البته به رغم این چالش ها، به این نکته باید توجه داشت که بهره‌مندی از منابع گسترده نفت و گاز و معادن مختلف، مجاورت با اقتصادهای نوظهوری همچون هند و چین، و بازارهای مصرف بزرگی همچون کشورهای اوراسیا، افغانستان، عراق و دیگر کشورهای عربی منطقه در کنار وفور نیروی کار جوان، باهوش و مستعد ظرفیت های عظیمی را در اختیار ایران قرار داده تا با مدیریت بهینه، جایگاه خود را به عنوان قطب اقتصادی منطقه تثبیت کند.

علم و فناوری

جدیدترین آمار رسمی حاکی از آن است که ایران در تولید علم در رتبه شانزدهم جهان و اول منطقه قرار دارد و این کشور در بسیاری از فناوری های پیشرفته و هایتک از جمله نانو، پزشکی، سلول های بنیادی، فضایی و هسته ای، در زمره چند قدرت برتر قرار دارد. این موضوع موید آن است که با توجه به حجم بالای نیروی متخصص تحصیل کرده و نخبه، ایران بیش از پیش می تواند در جهت تثیت قدرت علمی خود گام بردارد.

قدرت نظامی

متغیرهای مختلفی برای سنجش قدرت نظامی کشورها، از سوی صاحب‌نظران مطرح شده است. در اغلب موارد بودجه نظامی، حجم نیروهای نظامی و تسلیحات مورد استفاده از مهمترین متغیرهایی هستند که کارشناسان برای سنجش قدرت نظامی کشورها مورد توجه قرار می دهند. با این حال فارغ از بودجه و حجم نفرات یا تجهیزات یک کشور، مهمترین هدف و شاخص نهایی قدرت نظامی در هر کشور، در درجه اول ایجاد بازدارندگی نسبت به تهدیدهای پیش رو و در درجه بعد پیگیری و صیانت از اهداف و منافع ملی در خارج از مرزهای ملی است.

ایران از نظر تعداد نفرات با احتساب مجموع نیروهای ارتش، سپاه و بسیج یکی از بزرگترین نیروهای منطقه به شمار می‌رود. از منظر تجهیزات نیز اگرچه به واسطه تحریم های همه جانبه، عملاً دسترسی به تجهیزات مدرن بسیار سخت یا حتی غیرممکن شده است اما این موضوع سبب شده تا با اتکا به نیروی داخلی، ایران در بسیاری از حوزه ها به خودکفایی رسیده و در مواردی همچون توان موشکی، پهبادی، سایبری و … جز قدرت های برتر منطقه و جهان قرار گیرد. در زمینه بازدارندگی هم موفقیت ایران در تامین امنیت کشور و همچنین سازمان دهی گروه های مقاومت در کشورهای دیگر، عملاً این کشور را در وضعیت ممتازی نسبت به دیگر رقبا قرار داده است.

تاثیرگذاری و نفوذ فرهنگی

تمدن چندهزار ساله ایرانی و ارتباط با جوامع و مناطق مختلف ظرفیت های بی بدیلی را برای تاثیرگذاری و نفوذ فرهنگی ایران فراهم کرده است و سبب شده تا میلیون ها نفر در هند، اوراسیا، و حتی چین با زبان و ادبیات فارسی مانوس و خود را بخشی از فرهنگ چندهزار ساله ایرانی بدانند. همچنین طرح گفتمان مقاومت، ظلم ستیزی، نفی سلطه ابرقدرت ها و رهبری شیعیان جهان، سبب شده تا علاوه بر مناطقی که به واسطه پیوندهای تاریخی تحت تاثیر فرهنگ ایران قرار دارند، مناطق و گروه های جدیدی در عراق، سوریه، لبنان، یمن، فلسطین، و دیگر مناطق حوزه منا[1] در دامنه نفوذ فرهنگی ایران قرار بگیرند.

[1]  غرب آسیا و شمال آفریقا

ایران ابرقدرت غرب آسیا

با توجه به موارد فوق به جرات می توان گفت ایران تنها قدرت چهاربعدی منطقه است که به واسطه وسعت و جمعیت فراوان، نفوذ فرهنگی، دستیابی به علوم پیشرفته، و قدرت نظامی بومی، پتانسیل های بی بدیلی را برای نقش آفرینی در معادلات منطقه ای در اختیار دارد. در کنار ایران، عربستان به عنوان قدرتی سه بعدی مطرح است که به واسطه ثروتهای ناشی از فروش نفت، تعامل نزدیک با آمریکا و همچنین اهمیت کعبه نزد مسلمانان، رقابت فشرده ای را با تهران برای تثبیت خود به عنوان هژمون منطقه دارد. پس از رياض نيز مي توان از اسراييل به عنوان قدرتي دو بعدي نام برد كه به مدد حمايت هاي غرب و همچنين بهره مندي از فناوري پيشرفته سوداي نقش آفريني در معادلات منطقه اي دارد.

با این حال گام های مقتدرانه ایران در مدیریت بحران هسته ای، موفقیت های گروه های جبهه مقاومت در مناطق فراسرزمینی به همراه توان بالای بازدارندگی ایران و شناسایی و سرنگونی پهبادهای آمریکایی و توقیف کشتی انگلیسی، این پیام را به دیگر کنشگران منتقل کرد که علیرغم تلاش های آمریکا و متحدانش در تضعیف اقتصاد و انزوای سیاسی ایران، این کشور در بازآفرینی اقتدار تاریخی خود مرزهای جدیدی را گشوده است که تقریباً در تاریخ معاصر این کشور بی‌سابقه است.

از این رو با توجه به موفقیت های نسبی کشور در مقابله با تهدیدهای خارجی و صیانت از منافع ملی در خارج از مرزهای ملی، به نظر می رسد چنانچه ایران بتواند با فائق آمدن بر برخی چالش های نرم افزاری داخلی، گام دوم انقلاب اسلامی را با موفقیت بردارد، می تواند ضمن تضمین ثبات و امنیت داخلی خود و دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری منطقه، خود را به عنوان هژمون برتر غرب آسیا تثبیت کند.

ماهنامه نامه آینده پژوهی