جهان سوم کجاست؟

پرهام پوررمضان پژوهشگر مهمان اندیشکده روابط بین الملل

جهان سوم

طی چند دهه ی اخیر واژگان و مفاهیم بسیار زیادی در عالم سیاست رشد کرد. یکی از این واژگان، واژه ای بود به نام جهان سوم. این واژه  محدوده بسیار بزرگی را به حیطه خود آورده است که می توان به بخش هایی از آسیا، آمریکای لاتین و آفریقا اشاره کرد. اما با توجه به این پراکندگی جغرافیایی معناهایی بسیار متفاوتی را نیز تجربه کرده است. شاید بتوان مهم ترین دلیل معناهای متفاوت این واژه را در همین پراکندگی جغرافیایی توصیف کرد. این اصطلاح یک واژه جنگ سردی است با وقوع جنگ سرد جهان عملا به دو بلوک شرق و غرب تقسیم شد و کشورهایی که تمایل به قرار گرفتن در هیچ کدام از این بلوک ها نداشتند به جرگه جهان سومی ها پیوستند. به تحلیل بسیاری از صاحب نظران دانشمندی به نام آلفرد سووی با ارائه طبقه بندی جدید از این کشور هادر سال 1952میلادی  برای اولین بار این واژه را به ادبیات سیاسی جهان معرفی کرد .

برخی بر این باورند که در واقع کلمه سوم به معنای شکستن هژمونی دو بلوک شرق و غرب می باشد. اما رهبران آن زمان این کشور ها از وجود این دوقطب ناراضی بودند بدین معنا که آن ها از حالت انفعالی که در جایگاه های مختلف اعم از سیاسی، اقتصادی، نظامی و… بود به ستوه آمده بودند و خواهان ایجاد روابط منصفانه بین المللی با این دو بلوک مهم و ارزشمند آن زمان بودند. البته کمی بعدتر با ارائه نظریه نیروی سوم از سوی دولتمردان یوگسلاوی سابق اولین گام ها در جهت فعال شدن این امر صورت گرفت. اما دلیل اصلی این از انفعال در آمدن  این بود که در صورت عدم انفعال راهی جز پذیرش کمونیست و ادغام کشور‌های خودشان در هم از ابعاد مختلف از جمله نظامی و سیاسی و از همه مهتر پذیرش سلطه شوروی سابق نداشتند. اما این نظریه به شدت گسترش یافت تا حدی که گستره آن به هند، مصر و اندونزی هم رسید و در نهایت از درون این نظریه جنبشی ایجاد گردید که امروزه آن را به عنوان عدم تعهد می شناسیم. در سال 1955 اولین گردهمایی این کشورها در اجلاس عدم تعهد در اندونزی برگزار گردید. اما نکته جالب در این رابطه این است که با فروپاشی شوروی این اجلاس کارکرد اجرایی خود را از دست داد و صرفا به محلی برای گفتگو های دیپلماتیک و در نهایت به اجماع های سراسری در موضوعات مختلف رسید. اما در این رابطه مائو تسه و رهبران چین کمونیست جهان را با تقسیم بندی جدیدی به جهانیان معرفی کردند آن ها باور داشتند که جهان به سه طیف امپریالیسم ،سوسیال امپریالیسم و جهان سوم تقسیم می شود. منظور آن ها از جوامع امپریالیستی کشورهای سرمایه دار غربی بود که در آن زمان جزو کشورهای با برنامه و رو به ترقی و پیشرفت بودند. اما ازجوامع سوسیال امپریالیسیم در نظر آن ها تعبیری جز کشورهای جماهیر شوروی نمی شد و در نهایت منظور آن ها از جهان  سوم کشورهایی بود که جزو هیچکدام از این دو دسته نبوده اند. آن ها جهان سوم را به شیوه ای خاص تعریف می کردند به طور مثال از زمانی که چین با اتحاد جماهیر شوروی دچار مشکلات عدیده گردید و روابطشان تیره و تار شد رهبران سابق چین، سوسیال امپریالیسم را دشمن جهان سوم معرفی کردند و از دید آن ها جهان سوم برای مبارزه با دشمن اصلی خود یعنی سوسیال امپریالیسم، حتی باید با دیگر دشمن خود یعنی ایالات متحده همراه و هم پیمان شود .

با وارد شدن واژگانی همچون توسعه، نوسازی و یا عقب ماندگی به ادبیات سیاسی جهان، اصطلاحات جهان سومی معانی وسیع تری یافت. به طور مثال جهان سوم را این طور معنی کردند که اگر کشوری از مسیر توسعه عقب بماند در واقع جهان سومی است. در پایان  باید گفت جهان سوم یک محدوده یا یک کشور خاص نیست بلکه یک مسیر است می باشد که هر کشوری می تواند با توجه به ظرفیت های ورودی خود آن را طی کند و جهان خود را تغییر دهد .