منزلت مادر در نظام حقوقی اسلام

حمید رضا خسروی^[1]

چکیده

بی تردید مادر یکی از نعمتهای گرانبها و بزرگ الهی است،که به انسانها ارزانی شده است. در این میان اسلام به عنوان یکی از مهمترین نظامهای حقوقی شناخته شده در جامعه بین المللی به نقش و منزلت بی بدیل مادری توجه ویژه ای نموده است. این نوشته به دنبال بررسی مقام و منزلت نقش مادری در نظام حقوقی اسلام با روش توصیفی- تحلیلی در منابع اصلی متون حقوق اسلامی(کتاب و سنت) برای روشنگری و تبیین این موضوع، با این سوال؛ منزلت و جایگاه مادر در نظام حقوقی اسلامی در کجا قرار گرفته است؟می پردازد. استدلال ما این خواهد بود که در نظام حقوقی اسلام ، مادر منزلت ویژه و نقش کلیدی را در بنیان خانواده و اجتماع ایفا می نماید که جدای از حقوق والدین برای این نقش (مادری) در این نظام منزلت و جایگاه ویژه ای را قائل شده است که ما در صدد تبیین این موضوع در این نوشته سعی خواهیم نمود.

واژگان کلیدی: قرآن کریم، سنت، اسلام و مادر، حقوق مادر،منزلت مادر.

مقدمه

احترام به مقام و جایگاه مادری در تمامی نظامهای حقوقی جهان نشان از نقش کلیدی و والای این مهم دارد. نظام حقوقی اسلام به عنوان یکی از نظامهای پذیرفته شده در جامعه بین المللی به این نقش توجهی ویژه ای داشته و خدمت به مادر را ارزش، و نهادینه نموده است. مهم ترین منابع اصلی نظام حقوقی اسلام که شامل کتاب (قرآن) و سنت معصومین می باشد نگرشی خاصی به نقش مادری داشته و احترام ، تعظیم و تکریم این موهبت الهی،‌ و این فرشتة زمینی را واجب می داند.

از منظر نظام حقوقی اسلام، همچنانکه فرزندان بر والدین حقوقی دارند، پدر و مادر نیز حقوقی بر گردن فرزندانشان دارند. در این میان حقوقی را که اسلام برای مادران مشخص کرده، بسیار فراتر و والاتر از حقوقی است که برای دیگران حتی پدر قایل شده است؛ چرا که مادر به عنوان معمار تربیت در محیط خانه و اجتماع، مربی انسان و در حقیقت پرورش دهنده جامعه است و اوست که با شکل دهی ساختار شخصیتی از دوران طفولیت، می تواند فرد و جامعه را به سعادت برساند و یا به شقاوت و بدبختی بکشاند. تا کنون چندین مقاله در ارتباط با احترام نسبت به والدین در همایشها و مجلات به چاپ رسیده است ولی به طور اخص در ارتباط با مادر و جایگاه آن در نظام حقوقی کار بسیار کمی شده و یا بصورت ترکیبی بوده است. در این نوشتار ما در پی آنیم تا با پاسخ به این سوال که منزلت مادر در نظام حقوقی اسلام تا چه اندازه بیان شده؟ در این متن مختصراً به این موضوع می پردازیم تا شاید بتوانیم ذره ای از این اقیانوس بی پایان را نشان دهیم.

در این موقعیت لازم است تا منزلت مادر را به طور خلاصه از منظر؛ الف. قرآن کریم و ب. سنت که خود به دو دسته؛ سنت رسول الله(ص) و امامان معصوم (ع) تقسیم می شود به عنوان مهمترین منابع حقوق اسلامی مورد کنکاش و بررسی قرار دهیم:

الف: مادر در قرآن کریم

کلمه مادر به اشکال مختلف، به صورت مفرد و جمع مانند: «اُمّ» ، «والدتی» ، «والدات» و «امّهات» و امثال آن، فراوان در قرآن آمده است. هم چنین مادر و پدر به هیئت تثنیه[2]( عمید،1371،ص 75) مانند «والدین»، و «ابوی» مکرر در این کتاب آسمانی به کار رفته است. دقت در این موارد نشان از آن است که خداوند در هر یک از آن آیات، با عظمت و بزرگی از مادر یاد کرده و به نوعی از مقام او تعریف و تمجید نموده است. بیان زحمات و رنج های مادر در قرآن کریم و همچنین دستور حق تعالی به احسان و نیکی نسبت به پدر و مادر، همه گواه بر متعالی بودن جایگاه مادر است(قرائتی،تفسیر نور، ص ۲۴۹)

خداوند متعال در قرآن کریم پس از توصیه به احسان والدین، تحمل رنج و زحمت های مادر را بیان می کند و می‌فرماید: «حملته امّه کُرها و وضعته کُرها و فصالُه ثلاثون شهرا حتّی اذا بلغ أشدّه و بلغ اربعین سنة»؛ «مادرش او (فرزند) را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سی ماه است تا زمانی که به کمال و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد.»[3] بیان رنج و تلاش مادر با این که پدر نیز در اغلب سختی های تربیت فرزند شریک است، خود دلیل بر اهمیت و ارزش کار مادر است. روشن است، کسی نزد حق تعالی مقام بالاتر دارد که کار ارزشمندتری انجام دهد. اگر نبود صبر و پایداری مادر، در برابر سختی های دوران بارداری و پذیرش ناگواری های طاقت فرسای دوره شیر دهی و تربیت فرزند، شاید به این قطع و حتم به احسان والدین به صورت مطلق حکم نمی شد. تا آن جا که مسئله نیکی به پدر و مادر در قرآن کریم هم طراز با عبادت خدای متعال به حساب آمده است^[4].

نکته قابل ذکر در آیات مربوط به احسان پدر و مادر این است که خداوند ابتدا به نیکی کردن نسبت به پدر و مادر هر دو دستور می دهد، سپس بدون ذکر زحمات پدر، مشکلات و ناراحتی های مادر را بیان می کند. گویی، مادر عامل اصلی در لزوم نیکی به والدین بوده و کار او آن قدر ارزشمند است که احسان به پدر را نیز بر فرزند واجب می سازد.

آیات قرآن كه در مورد حق شناسی از والدین آمده است ‏بر دو قسم است: یك قسم حق شناسى مشترك پدر و مادر را بیان مى‏كند و قسم دیگر، آیاتى است كه مخصوص حق شناسى مادر است، قرآن كریم اگر درباره پدر حكم خاصى بیان مى‏كند فقط براى بیان وظیفه است، مانند « وعلى المولودِ له رزقُهُنَّ و كِسوَتُهُنَّ بِالمَعروف»[5] خوراك و پوشاك مادران به طور شایسته به عهده پدر فرزند است. لیكن هنگامى كه سخن از تجلیل و بیان زحمات است، اسم مادر را بالخصوص ذكر مى‏كند.

ب. سنت

ب.1. مادر در سنت رسول الله (صلی الله علیه و آله)

سنت در لغت به معناى راه و روش پسندیده است( قریشی؛1371،ص342) .منظور از سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفتار و سیره آن حضرت می باشد که در قالب کلام و رفتار از ایشان به یادگار مانده است. شخصیت، مقام و رعایت حقوق مادر در احادیث نبوی و سیره نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) به خوبی بیان شده است. از آن جا که از منظر مکتب تشیع به لحاظ حجیت و سندیت هیچ تفاوتی میان سنت رسول الله (صلی الله علیه و آله) و قول و سیره امامان معصوم (علیهم السلام) وجود ندارد، از این رو برای تبیین بهتر موضوع، افزون بر کلام و سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از بیان و رفتار ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز بهره خواهیم برد. به طور کلی سنت در بین اهل تسنن  به مفهوم آثار پیامبر(ص)، صحابه و تابعین بود که به آنان اصحاب اثر می­گفتند و از زمان شافعی تا کنون سنت به قول و فعل و تقریر پیامبر اطلاق می­شود. اما در بین شیعه به قول و فعل و تقریر معصومین(ع) اطلاق می‌شود(مظفر؛1415،ص65). روایات بسیاری در منابع شیعه و سنی دربارۀ مادر و جایگاه ارزنده‌اش بازگو شده است در متن ذیل به نمونه هایی از سنت پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) می پردازیم:

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در تبیین مقام مادر می فرماید: الجنّةُ تحتَ اقدامِ الامّهات؛ بهشت زیر پاهای مادران است( متقی هندی،، ص 461). این حدیث حاکی از این است که بدون رضایت مادر نمی توان به بهشت و نعمت های بهشتی دست یافت. اگر کسی بخواهد به درجات عالیه جنّت و رضوان نایل گردد، باید به مادر احترام بگذارد و به او خدمت کنداینکه  گفته شده “بهشت زیر پای مادر است” و نگفته “بهشت در دست مادر است” شادی می خواهد بگوید آن قدر باید در برابر مادرت متواضع باشی که حتی کف پای او را به صورت بمالی یا ببوسی و این قدر به او احترام بگذاری. حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله در این حدیث شریف، در صدد بیان جایگاه و مقام والای «مادر بودن» هستند. مقام مادران، آن قدر والاست که گویا آن‌ها، مسلّط بر بهشت هستند. خود ما نیز در فارسی گاهی از این قبیل عبارت‌ها، استفاده می‌کنیم که مثلاً: فلان باغ و فلان ماشین، زیر پای ما بود یعنی تحت تصرّف و إشراف ما بود و بر آن مسلّط بودیم.

این همه ارج نهادن به مقام مادر شاید به خاطر زحماتی است که مادر متحمل می شود. تحمل رنج و زحمت دوره بارداری و کودکی و تأمین نیازهای جسمی و روحی فرزند از مشکلات طاقت فرسایی است که مادر می تواند بپذیرد. طبیعی است که خداوند در قبال صبر و بردباری مادر، اجر و مزد بی پایان به او عنایت می کند. قرآن کریم به رنج و زحمت مادر اشاره کرده می فرماید: «حملته امّه کرها و وضعته کرها و حمله و فصاله ثلایون شهرا»؛ «مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد و مدت حمل و از شیر باز گرفتنش سی روز است.» به قول معروف هر که بامش بیش، برفش بیش تر. مادر نسبت به تربیت فرزند مشکلات زیادی را متحمل می شود و طبعا پاداش زیادتری را نیز مستحق می گردد.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: جوانی خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمد، عرض کرد: یا رسول اللّه! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. دوباره سوال کرد، فرمود: به مادرت. مرتبه سوم پرسید. فرمود: به مادرت. مرتبه چهارم سوال نمود پس از آن به کی نیکی کنم؟ فرمود: به پدرت( محمدی ری شهری،1422ق،ص 552).

جایگاه مادر و ارزش نقش مادری از این گفتار پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به روشنی قابل درک و فهم است و این که حضرت سه بار به نیکی کردن نسبت به مادر دستور می دهد و نوبت چهارم به احسان پدر سفارش می کند؛ بهترین دلیل بر عظمت شأن مادر می باشد. از این بیان حضرت استفاده می شود که فعالیت های مادر، از آغاز انعقاد نطفه فرزند تا پایان دوره تربیت او چند برابر کار پدر ارزشمند است و از این رو حق مادر بر فرزند نیز بیش تر از حق پدر می باشد.

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم كه مردى نزد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم‌) آمد و عرض كرد من جوان بانشاط و ورزيده اى هستم و جهاد را دوست دارم ولى مـادرى دارم كـه از ايـن مـوضـوع نـاراحـت مـى شود، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فـرمـود: ارجـع فـكـن مـع والدتـك فو الذى بعثنى بالحق لانسها بك ليلة خير من جهاد فى سـبـيـل الله سـنـة :بـرگـرد و با مادر خويش باش ، قسم به آن خدائى كه مرا به حق مـبـعـوث سـاخـتـه اسـت يـك شـب مـادر بـا تـو مـانـوس گـردد از يـك سال جهاد در راه خدا بهتر است [6].( عاملی، وسایل الشیعه؛ ص157) .

سیره و رفتار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نسبت به مادر و دایه های شان که به نوعی حق مادری به عهده آن حضرت داشتند، نیز نشان دهنده احترام ویژه ایشان از مقام مادر است. به نوشته تاریخ نویسان، پیامبر بیش از سه روز از شیر مادر ننوشید و پس از آن طبق سنت عرب به دایه سپرده شد و در دامن دایه هایی چون ثوبیه (کنیز ابوجهل) و حلیمه سعدیه پرورش یافت. حضرت در طول زندگی همیشه به یاد مادران رضاعی خود بود و از هر جهت به آنان کمک می کرد. پس از بعثت پیامبر کسی را فرستاد تا ثوبیه را از ابوجهل بخرد، ولی او حاضر به فروش وی نشد. اما او تا آخر عمر از کمک های حضرت بهره مند بود. زمانی که پیامبر خبر مرگ ثوبیه را شنید، آثار تألم و اندوه در چهره مبارکش نمایان شد.

سیره پیامبر در احترام نسبت به مادرش آمنه و احترام فوق العاده نسبت به وی، بهترین دلیل بر عظمت مقام مادر است. به نوشته تاریخ نگاران، پیامبر همراه مادر جهت زیارت تربت پدرش عبداللّه به سفر یثرب رفتند. هنگامی که در سرزمین ابواء – نزدیک مدینه – رسیدند، آمنه بیمار شد و به تدریج وضعش رو به وخامت نهاد و کم کم آثار مرگ در وی پدیدار گشت. پیامبر در آخرین لحظات زندگی مادر، صورت خود را به صورت او گذاشت و با حالت غم و اندوه به چهره مادر نگاه می کرد و می گریست. همراهان هر بار او را از جسد مادر جدا می کردند، دوباره خود را روی جنازه مادر می انداخت و ناله می کرد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از وفات مادر همواره به یاد او بود و به زیارت مزارش می آمد. روزی بر سر مزار مادر آمد، دو رکعت نماز خواند، سپس ندا داد مادر! قبر شکافته شد، آمنه در میان قبر نشسته بود و می گفت: «اشهد أن لا اله الا الله و انک رسول اللّه». حضرت از مادر سؤال کرد: امامت کیست؟ گفت: فرزندم! امام تو کیست؟ پیامبر فرمود: اینک امام تو علی بن ابی طالب (علیه السلام) است. آمنه به ولایت علی (علیه السلام) شهادت داد و به جایگاهش برگشت.

این رفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حال حیات و پس از وفات آمنه، نشان دهنده عظمت، منزلت و مقام عالی مادر است؛ چرا که افضل موجودات عالم، یعنی وجود مقدس رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) همانند یک انسان خاضع، در برابر مادر زانوی ادب بر زمین می زند و با دید احترام به او نگریسته، از او تعظیم به عمل می آورد. سرانجام می خواهد مادرش با ایمان هر چه کامل تر در قیامت محشور گردد، شهادت به ولایت علی (علیه السلام) را به او تلقین می کند. این سیره پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) برای همه مسلمانان دنیا درس بزرگ است و در رفتار با مادر، باید به آن حضرت تأسی کرد و از سیره او درس آموخت.

ب.2. سیره و گفتار امامان معصوم (علیهم السلام):

سخنان ائمه اطهار (علیهم السلام) و نیز سیره آن بزرگواران در تبیین جایگاه و منزلت مادر، خیلی فراوان است که توانه بررسی همه آن ها در این نوشتار ممکن نیست ولی به عنوان نمونه به برخی از گفتار و رفتار ائمه اطهار(ع) در این زمینه اشاره می کنیم:

امام علی بن الحسین (علیه السلام) در باب حق مادر و عظمت و منزلت او می فرماید: «و أما حق اُمّک أن تعلم أنها حملتک حیث لا یتحمل احدُ احدا، و أعطتک من ثمرة قلبها ما لا یعطی احدٌ احدا و وقتک بجمیع جوارحها و لم تبال أن تجوع و تطعمک و تعطش و تسقیک و تعری و تکسوک و تضحی و تهجرک النوم لاجلک و وقتک الحَرّ و البرد لتکونَ لها فإنّک لا تطیق شکرها الا بعون الله و توفیقه؛ «حق مادر بر تو این است که بدانی او تو را حمل نمود، آن گونه که هیچ کس، دیگری را حمل نمی کند؛ و از میوه قلبش به تو داد که احدی به دیگری نمی دهد؛ تو را با جمیع اعضاء و جوارحش در آغوش گرفت و باکی نداشت از این که گرسنه باشد در حالی که تو را می پوشاند و در آفتاب باشد تا تو را در سایه نماید و خواب را به خاطر تو ترک نمود و تو را از سرما و گرما محافظت نمود و تو در برابر این همه خدمت، کجا می توانی شکر گزار او باشی، مگر به کمک و یاری و توفیق پروردگار.»

این کلام امام سجاد (علیه السلام) که به زبان تبیین حقوق ارائه شده، نشان دهنده عظمت و بزرگی مقام مادر است. چرا که حضرت با بیان این نکته که فرزند بدون استعانت و کمک از خدای متعال قادر به ادای حقوق مادر نخواهد بود، در حقیقت خواسته به نوعی رفعت مقام مادر را برای فرزندان تبیین کند و آنان را در خدمت کردن به مادر ترغیب نماید.

این مسئله به لحاظ تربیتی نیز دارای اهمیت است که انسان همیشه و در هر کار، به ویژه در خدمت رسانی به مادر و جلب رضایت وی از خدا کمک بجوید و با اتکاء به امدادهای او انجام وظیفه کند و بر مشکلات زندگی فایق آید. برداشت تربیتی ای که از این گفتار امام (علیه السلام)، می توان به دست آورد این است که فرزند باید همواره شکر گزار رنج و زحمت های مادر باشد و تمام توان و قدرت و رشادت خویش را از او دانسته، خود را دایم مدیون مادر بداند.

این کلام امام (علیه السلام) عین واقعیت است که مادر، فرزند را به مراتب بیش از جانش دوست می دارد و تمام مشکلات را به جان می خرد تا او در آسایش باشد. طبیعی است که این همه عشق و علاقه به فرزند و تحمل سختی های فراوان برای تربیت فرزند، حق بزرگی به عهده فرزند می گذارد که می بایست در جهت ادای آن تلاش کرد. از این جاست که خداوند می فرماید: «فلا تقُل لهما اُفَّ»[7]؛ «در برابر آنها (پدر و مادر) اف[8] مگو.» مبادا! قلب مادر را بشکنی و خود را عاقّ وی نموده، مورد خشم خدا قرار گیری که خشم مادر قهر خدای تعالی را به همراه دارد.

سیره معصومان (علیهم السلام) و برخورد آن بزرگواران با مادرانشان و تعظیم در برابر نام مادر بیانگر علوّ مقام و منزلت مادر است. یکی از اصحاب امام صادق (علیه السلام) با چهره گرفته و حالت غم و اندوه بر حضرت وارد شد. امام فرمود: علت حزن و اندوهت چیست؟ عرض کرد همسرم دختر آورده است، از این جهت ناراحتم. فرمود: نامی برایش انتخاب کرده ای؟ گفت: فاطمه نام کردم. امام با شنیدن نام فاطمه، دست خود را به احترام بالای پیشانی نهاد و آه عمیقی از دل کشید، سه بار آن را تکرار نمود و سپس به وی فرمود: حال که چنین نامی بر دخترت نهاده ای مواظب باش، هرگز او را دشنام ندهی! نام او نام عزیز و محترم است، همواره احترام نامش را داشته باش(طبرسی، 1385ق، ص ۴۰۶.(

نتیجه گیری

مقام و منزلت مادر از منظر نظام حقوقی اسلام، دارای جایگاهی رفیع و هم ردیف با عبادت و اطاعت از خداوند متعال ذکر شده است. بر این اساس احترام به والدین خصوصاً مادر در بسیاری از متون اسلامی مورد تاکید قرار گرفته است و خدمت به این موهبت الهی را موجب رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی برشمرده است. اسلام تاکید به احترام نسبت به والدین مخصوصاً مادر و نیکی به آنها را در چندین قسمت از قرآن و سنت متذکر شده و تا آنجا پیش رفته که حتی کمترین کلمه ای که نشانه بی احترامی باشد (اف) به آنان نگوییم.

مقام و منزلت ویژه مادر در نظام حقوقی اسلام نشان از راهبردی بودن این نقش دارد. فعالیت های مادر، از آغاز انعقاد نطفه فرزند تا پایان دوره تربیت او چند برابر از کار پدر ارزشمند است و از این رو حق مادر بر فرزند نیز بیش تر از حق پدر می باشد. فرزند باید همواره شکر گزار رنج و زحمت های مادر باشد و تمام توان و قدرت و رشادت خویش را از او دانسته، خود را دائماً مدیون مادر بداند.

احترام به والدین نیز که در چندین موقعیت در کتاب خدا و سیره معصومین ذکر شده است نشان از آن دلرد که مادر عامل اصلی در لزوم نیکی به والدین بوده و کار او آن قدر ارزشمند است که احترام به این مقام را برابر با عبادت حق تعالی عنوان نموده اند.

منابع

1. میر عظیمی، جعفر(1396)؛ حقوق والدین، قم، انتشارات کتابخانه حضرت ابوالفضل «ع».
2. محمدی ری شهری، محمد(1422ق)؛ منتخب میزان الحکمه، قم، انتشارات دارالحدیث.
3. عمید، حسن(1371)، فرهنگ عمید،  تهران، انتشارات امیرکبیر، جلد اول،چاپ هشتم.
4. قریشی، سید علی اکبر(1371)؛ قاموس قرآن، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه،ج3.
5. مظفر، محمد رضا(1415ه.ق)؛ اصول الفقه، قم، بوستان کتاب،ج 2.
6. متقی هندی، علاء الدین،کنز العمال، انتشارات مؤسسة الرسالة ج 16، حکمت 45439.
7. عاملی، شیخ حر، وسایل الشیعه، انتشارات آل البیت، جلد 5.
8. طبرسی، علی بن حسن بن فضل(۱۳۸۵ق )؛ مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، قم، انتشارات کتابخانه حیدریه.
9. قرائتی، محسن(1379)؛ تفسیر نور، ج ۹، قم، انتشارات مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.

[1] . دبیر حقوقی اندیشکده روابط بین الملل و مدرس دانشگاه

[2] . اسمی که بر دو نفر یا دو چیز دلالت می کند.

[3] . سوره احقاف آیه 15.

[4] . وَ قَضی رَبُّک اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ اِحْساناً)آیه 23 سوره اسراء).

[5] .سوره بقره آیه 233.

[6] . البـتـه هـنـگـامـى كـه جـهاد، جنبه وجوب عينى پيدا كند و كشور اسلامى در خطر قرار گيرد و حضور همگان لازم می شود و هيچ عذرى پذيرفته نيست ، حتى نارضایتی پدر و مادر.

[7] . سوره اسراء آیه 23.

• [8] . اف پایین ترین مرتبه ی بی ادبی و بی احترامیست.