محمد هادی واعظ مهدوی، نادیا درویش

آب اهرم سیاسی جهان:

اندیشکده روابط بین الملل: از دیرباز تا کنون آب در زندگی بشری از جایگاه اهمی برخورداراست. آب عنصر حیاتی است که ۷۱ درصد  از سطح کره زمین را در بر گرفته است ولی تنها ٠/٨٦ درصد آبهای کره زمین قابل دستر سی بوده است و برای بقای انسان مناسب تلقی شده است .

به گونه ای که جغرافیای آب یا هیدروپلتیک به یکی از اساسی ترین اهرم های  سیاستگزاری خارجی جهان به ویژه در حوزه هلال حاصلخیز بشمار می آید .

در جهان امروز با توجه به رشد روز افرون  جمعیت و گسترش فزاینده ی توسعه زنگ خطر  نابودی منابع طبیعی و محیط زیستی به صدا در آمده  بطوری که مصرف آب نسبت به اوایل قرن بیستم ۱۷ برابر و نسبت به سه قرن گذشته ۴۵ برابر رشد داشته است .

پر تنش ترین حوزه های آبخیز :

از میان ۲۷۶ حوزه ی آبریز  جهان ۵ حوزه که در ذیل به آن اشاره شده بسیار پر تنش می باشند

۱.حوزه آبی ارگان بین فلسطین و رژیم صیهونیستی و اردن

۲.حوزه آبریز نیل بین یازده کشور در آفریقا

۳.حوزه ی آبریز دجله و فرات

۴.حوزه آبریز آرال

۵. حوزه آبریز مکون

در میان این ۵ حوزه ی آبریز و پر تنش ایران در دجله و فرات سهیم است .

هدف از این پژوهش واکاوی ابعاد سیاست آبی از طریق ترکیه در دجله و فرات می باشد.

جغرافیای  دو  رود پرتنش در خاورمیانه:

قرار گرفتن خاورمیانه در کمربند خشک جهان  باعث شده تا این منطقه علی رغم دارا بودن ۵  درصد از جمعیت جهان تنها یک درصد از آب شرب جهان را در اختیار داشته باشد شایان ذکر است که این مقدار از حجم آب نیز بصورت مشترک میباشد و بیش از نیمی از جمعیت این بخش در حوزه های آبریز  مشترک سکنا دارند و به معیشت خود میپردازند و این موضوع خود عامل رقابت و نزاع برای استفاده ی هرچه بیشتر از این منابع محدود میباشد .

سیاست آبی ترکیه در دجله و فرات :

منازعات آبی زمانی ظهور میکند که یک منبع آبی گستره ای بیش از یک کشور را به خود اختصاص دهد و کشور ها در خصوص میزان و نحوه بهره برداری از آن اختلاف نظر داشته باشند .

از اصلی ترین مناطق بالقوه بحران می توان به رود های دجله و فرات اشاره کرد که بر خلاف سایر حوضه های آبریز با مازاد آب و عدم توافق در تقسیم عادلانه مواجه است .

رود فرات که در غرب عراق به طول تقریبی ۲۹۰۰ کیلومتر که سر چشمه آن در استان ارمنستان ترکیه است و ترکیه که خود را از سهام داران این بخش می داند با احداث سد و اجرای طرح و پروژه های متعدد میزان آب فرات را برای سوریه و عراق کاهش داده است و سبب بروز اعتراضات این دو کشور شده است.

سوریه و عراق خواهان انعقاد یک توافقنامه بین المللی و تقسیم عادلانه بوده و از دجله و فرات به عنوان رود های بین الملل نام می برند  در حالیکه ترکیه نسبت به این اظهارات بی اعتنا بوده و این دو رود را رود های داخلی تلقی می کند  و بر حاکمیت مطلق خود اصرار می ورزد . تا کنون توافق محکم و دائمی  میان این کشور ها انعقاد نشده .  اگر چه ترکیه در ظاهر خواهان کمک به کشور های ضعیف می باشد اما نسبت به عراق که در بحران آب دست و پا میزند بی تفاوت عمل کرده است.

در واقع ترکیه  در پی آن بوده با استعانت از آن به عنوان یک اهرم اقتصادی و سیاسی و با در اختیار گرفتن کنترل آب در این حوزه بر نقش و اقتدار خود در منطقه بیافزاید و نقشی نوین در منطقه ایفا کند.

پیامد عملکرد ترکیه در خاورمیانه:

سیاست های آبی ترکیه بی شک  در راستای هدف ترکیه برای مبدل شدن به قدرت برتر منطقه حیاتی و استراتژیک خاورمیانه است .

پروژه گاپ به عنوان مهم ترین پروژه ترکیه که شامل سد سازی در جنوب شرق آناتولی ترکیه می باشد بر اساس مفهوم توسعه پایدار برای ارتقای زندگی ۹ میلیون نفر آغاز شده است .

اجرای مرحله ای پروژه ای گاپ  از آغاز تا کنون پیامد های ناگواری را در اکو سیستم بر جای گذاشته است که از جمله آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

۱.بی آب شدن و متروکه شدن چندین  میلیون هکتار از زمین های کشاورزی

۲.توسعه افسار گسیخته بیابان زایی در کشورهای منطقه

۳.تضییع حقوق جوامع بومی

۴.بی توجهی به حقابه جوامع بومی و محلی

۵.تغییرات گونه های بومی فون و فلور در منطقه

۶.تولید ریز گرد ها در ایران ،عراق و سوریه

البته تاریخ بار ها اثبات کرده است که روش تامین منافع خود از طریق آسیب رساندن به منافع دیگران نتیجه دلخواه را نمیدهد .تشدید کم آبی در غرب آسیا که پیامد طبیعی حاصل از اجرای  پروژه ی گاپ ترکیه است  بحران های فعلی در خاورمیانه را تشدید میکند و این بحران ها در حد یک بحران ملی نمی ماند بلکه رشد و گسترش می یابد . لذا این شیوه سیاستگزاری برای کنترل آب نه تنها موجب آشفتگی نظم منطقه خواهد شد بلکه با در نظر گرفتن  ماهیت خاص آب و نقش کلیدی و ایدئولوژیکی آن در زندگی مردم این منطقه آسیب های جبران ناپذیری  را نیز بر ساختار بافت اجتماعی کشور های منطقه از جمله ترکیه به همراه داشته است و مناقشات موجود در منطقه را تشدید خواهد کرد.