عنوان: آسهای تاریخی ایرانزمین
مولف:محمد شهریاری
پدیدآورنده: ندیشکدۀ صنایع نرم با همکاری اندیشکدۀ روابط بینالملل
نوبت چاپ: اول/ 1401
تلفن مرکز پخش: 09125645463
قیمت: 280 هزار تومان
قطع: رقعی
تعداد صفحات: 138
اندیشکده روابط بین الملل: آسیاب یا آس یا دسداس چیست؟ سازوکارهای عمل آن چگونه است؟ تأثیرات فرهنگی آن کدام است؟ اولین آسیابها در کجا بنا شد؟ اینها پرسشهایی بود که ذهن نویسنده را در ابتدا به خود مشغول کرده بود و سبب نگارش این کتاب شد. انسان ابزارساز، نخستین بار هنگامی که در حال ساخت اولین تمدنها بود، سازهای تکنیکی و تمدنی بهنام آس یا آسیاب را بنا کرد تا از طریق آن بهرهوری از محصول استراتژیک گندم را شروع کند.
تولید آرد نخستین بار با اقدام بشر به ساخت این سازه آغاز شد. شاید پس از اختراع چرخ این نخستین ریشههای انقلاب صنعتی بشر باشد. نقش تمدنی این سازه را هرگز نمیشود انکار کرد. اولین تمدنها در کنار رودها شکل گرفت و آسیابها نیز با فاصلۀ اندکی در کنار آنها بهدست بشر رهاشده از توحش، برای بنیانگذاری مدنیت سر برآورد. بشر بسیار کوشید تا از نخستین محصول صنعتی خویش در مقابل تعدیهای همنوعان و گزند طبیعت و وجود حیوانات محافظت کند. پس برخی از آسیابها را در کنار خانۀ خویش و روستاهای اولیه شکل داد؛ اما پس از دیر زمانی چند، این سازههای هستیبخش به حاشیۀ شهرها و روستاهای اولیه منتقل شد.
آسیابها نقشی بیبدیل در تولید محصولات کشاورزی و نیز ذخیرۀ آن بهعنوان محصول مازاد بازی کرد و باعث شکلگیری قدرت بشری نیز شد. انسان توانست به یاری این کارخانۀ ابتدایی، حاصل دسترنج خویش را بهنوعی انبار کند. نظم تقسیمکار نیز در کنار آن قوام یافت. بهگونهای که تشکیلات امنیتی و نظامی بسیاری هم برای محافظت از محصول دپوشده در انبارها لازم بود. ایلغارها و یورشهای پیدرپی سبب تشکیل این تدبیرها در کنار آسیابها بود که رفتهرفته شاید باعث شکلگیری دولتها شد.
در این کتاب نگارنده میکوشد ضمن احترام به تلاشهای علمی پیشین نویسندگان و محققان و دانشگاهیان، زوایای شناختی و تجربی و تاریخی تأسیساتی بهنام آسیاب در دل تاریخ و جغرافیا را بررسی کند و پهنههای علمی آن را به خوانندگان و تشنگان علم رهنمون شود. سادگی در طراحی و ساخت آسآب و آسباد ایرانی بسیار مشهود است؛ سادگیای که در عین هوشمندانهبودن با کمترین امکانات و بهترین روش، نیروی آب و باد را منتقل میکند. برای آسیاب، با تیرکی چوبی قدرت چرخش آب را که معمولاً از پایین بوده و قدرت باد را که از بالا بوده، بدون واسطۀ مستقیم بر سنگ منتقل میکنند تا از اتلاف انرژی زیاد جلوگیری شود. نسلهای قبل با این طراحی و درنظرگرفتن امکانات خود این کار را انجام دادند تا چرخ آسیاب به حرکت درآید.
در کشورهای دیگر نوعی پیچیدگی در کار وجود دارد. مخازن و چرخها بهصورت دورانی در حال گردش است و با میله بهصورت دورانی منتقل میشود که مجدد جهت آن تغییر میکند و نیرو را به وجود میآورد. در آسیاب بادی که نمونهاش در گرگان هست نیز این را میبینیم که در کنارۀ آسیاب هست. باد روی سر آسیاب وقتی نیرو آنجا تولید میشود، از حالت افقی به عمودی تبدیل میشود و چرخ را میچرخاند که تبدیل انرژی سیستم و نیروی اضافی میخواهد. استفاده از چرخدهندهها در آسیابهای ایرانی دیده نمیشود و عمر آسیابهای ایرانی کمتر هست؛ اما کنترل نیرو به مقداری راحتتر است.
بهطورکلی، ویژگی آسیاب آبی را میتوان انتقال و تبدیل انرژی چرخشی آب به سنگ دانست که با کمک باد انجام میشود. ازجمله مزایای این نوع آسیابها میتوان به ساختمان کوچکتر، اتلافنشدن انرژی، چرخیدن با حداقل مقدار نیرو، استهلاک کمتر، سهولت در طراحی و ساخت، استفادۀ مستقیم از باد و آب برای خنکنگهداشتن سنگها (بهدلیل ارتباط مستقیم بهویژه در آسآبها)، نیاز کمتر به در ارتفاع یا درگودالقراردادن آسها اشاره کرد.
این در حالی است که آسهای غیرایرانی، بهدلیل تبدیل از عمودی به افقی، انرژی زیادی اتلاف میکند. همچنین هزینه و مواد بیشتری برای ساختشان لازم است. ارتفاع زیاد آسهای غیرایرانی برای تبدیل انرژی، استهلاک بیشتر و همچنین نداشتن خنکی لازم سنگ بهدلیل دوری از جریان آب، از دیگر معایب آسهای غیرایرانی است. به همین دلیل، پیشنهاد نگارنده استفاده از اصطلاح آسآب و آسباد بومی و غیربومی بهجای ایرانی و غیرایرانی است؛ چراکه تفاوت آنها بسیار مشهود است و پس از دوران اختراع چرخدنده ساخته شده است.
نکتۀ دیگر دربارۀ آسیابها این است که به هر شهر و روستا که میرویم، میبینیم آسیابهای زیادی در روستاها و شهرهای کوچک تخریب شده است. در خیلی جاها ده تا هجده آسیاب نابود شده است. برای نمونه در گسک و مسک تمام ده آسیاب آن نابود شده است و در خیلی جاها به غارت رفته است یا بهجای آنها ساختمان ساخته شده است. متأسفانه ما میراثداران شایستهای نیستیم. امیدوارم این کتاب تلنگری باشد که از میراث ملیمان حفاظت کنیم و به آن ببالیم. این صنعت، صنعتی پاک است و نسل آینده به آن نیاز دارد و احیای آن واجب است؛ چون نماد فرهنگ و هنر ایرانی است. بنابراین، باید از آن بهینه استفاده کنیم تا آیندگان هم از آن لذت ببرند
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.