نویسنده: مرکز تحلیل و تحقیقات عملیاتی (coar)

مترجم : محمدعلی اشرفی

مقدمه

در هر رویداد بزرگی (مثل حمله روسیه به اوکراین) مفسران عادت به گمانه زنی درباره صفحه شطرنج ژئوپلیتیک دارند. آنچه به نظر می رسد تعداد کارشناسان روسی از تعداد ارتش آن کشور بیشتر است اما عده کمی از این کارشناسان متوجه عواقب جنگ اوکراین و سوریه بوده و آن عده کم هم تنها به دو مسئله به عنوان دو موضوع نیازمند توجه فوری اهتمام داشتند.

 اول آنکه جامعه بین الملل حملات روسیه در حلب و غوطه شرقی را از زاویه حمله به اوکراین قضاوت می کند. دوم آن که مواجهه روسیه با رقبای خود در مسئله اوکراین سبب شود تا از سوریه به عنوان یک برگ بازی سیاسی استفاده شده و مخالفت با سیاست های رقبا سبب افزایش درگیری در زمین بازی سوریه شود. درهم‌تنیدگی سرنوشت سوریه به سرنوشت اوکراین تنها یک نقطه شروع است و اگر سوریه بار دیگر به عرصه رقابت بین المللی تبدیل شود بازیگران باید با ریشه ها و آثار این رقابت مقابله کنند. طبعا تصمیمات زیادی باید گرفته شود و آثار واقعی حمله پوتین جز با مرور زمان روشن نخواهد شد با این حال در همین مراحل اولیه نیز روندهای عمده‌ای را می‌توان مشاهده کرد که بعضی از آنها آشنا و بعضی هم نسبتاً جدید هستند. از جمله آنها خطر ایجاد درگیری و خشونت محلی، منطقه‌ای و حتی ملی است. موضوعی که می‌تواند با توجه به مشکلات اقتصادی و سیاسی دولت سوریه به سرعت اتفاق بیفتد. همچنین احتمال کاهش حمایت و توجه بین المللی به  قضیه سوریه است که مهمترین وجه آنها تاثیرات جدید و مشکل سازی جدی این بحران برای شهروندان سوری است.

سیاست های دولت سوریه

پیش گرفتن اقدامات ریاضتی و سختگیرانه

با پیش بینی کمبودهای اجتناب ناپذیر و افزایش بی سابقه قیمت طیف وسیعی از کالاها، کابینه سوریه در اواخر فوریه یک جلسه اضطراری برای اجرای اقدامات ریاضتی بیشتر برای مقابله با تأثیرات داخلی حمله روسیه به اوکراین تشکیل داد. ذخایر غذایی و محصولات سوخت فسیلی جیره بندی شدند، تعدادی از دسته بندی های صادراتی برای پاسخگویی به تقاضای داخلی محدود شدند، و مخارج ذخایر ارزی محدود شد تا صرف واردات کالاهای کلیدی – به ویژه گندم – شود تا آشفتگی بازارهای جهانی را جبران کند. کسری رو به رشد در بازار سوریه کل واردات از تولیدکنندگان روسیه و اوکراین کاهش یافت. اقدامات بیشتری برای مدیریت دقیق اقتصاد سوریه در حوزه خدمات مالی و تجارت بین المللی و داخلی هنوز روی میز است.

این مرحله از اقدامات جدید ریاضتی که به عنوان بسته ای از تعدیل های موقت به بازار عرضه می شود، پاسخی ضروری به یک شوک خارجی است. اما محتوای آن پیش پا افتاده است،اقداماتی ناشی از احتیاط شدید یک دولت که به واسطه ناتوانی مالی مدتهاست در انجام اساسی ترین وظایف دولت ناکام بوده است. آخرین آمار نشان می دهد که نزدیک به 90 درصد از جمعیت سوریه در حال حاضر زیر خط فقر زندگی می کنند، در حالی که میلیون ها نفر در سراسر کشور همچنان در ناامنی غذایی مزمن هستند. با کاهش بودجه، هزینه‌های عمومی ضعیف و سرمایه‌گذاری خارجی راکد، می‌توان گفت که برنامه اقدام ریاضتی یک گزینه اجتناب‌ناپذیر برای دولتی بود که در تلاش برای حفظ تعادل ظاهری است.

به نظر می رسد روسیه به نوبه خود تقریباً به طور کامل سرمایه گذاری سازنده را کنار گذاشته است، زیرا در اواخر سال گذشته امیدها مبنی بر تامین تقریباً یک چهارم از مصرف داخلی گندم سوریه برای سال 2022 ناامید شد، و سوریه اکنون در مسیر خود به سمت وضعیت هشدار دهنده قرار دارد. 75 درصد کسری گندم خبری گیج کننده است که دولت سوریه را برای اصلاحات محدودکننده جدید در سیاست خود توجیه می کند.

دولت سوریه مدت زمان کوتاهی را می تواند به بهانه درگیری ها در اوکراین به سرکند و به زودی محتاج آن است تا با کمک جوامع بین المللی و بخش خصوصی برای این مشکلات و کمبودها تدبیر و چاره اندیشی کند.

آیا نقش تهران پررنگ تر شده است؟

گفتگوها در مورد بازگشت سوریه به عرصه بین المللی در طول سال 2021 افزایش یافت، اما همسویی دولت سوریه با روسیه بر سر اوکراین به این معنی است که این کشور در طول سال 2022 مستثنیات دیپلماتیک و اقتصادی زیادی را متحمل خواهد شد. دو هفته گذشته شاهد موجی از تعاملات بین مقامات سوری و ایران بودیم که مهمترین آن دیداری بود که با حضور علی مملوک، معاون رئیس جمهور سوریه در امور امنیتی و علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در بهمن ماه برگزار شد. گفته می شود که گفت و گوها بر «هماهنگی در مرحله بعدی» متمرکز شده است، که به نظر می رسد نشان دهنده همکاری اقتصادی عمیق تر و متنوع تر است. رئیس جمهور بشار اسد همچنین در اول مارس در دمشق با نمایندگان وزارت امور خارجه ایران دیدار و از آنها  پذیرایی کرد و این از جمله اقامت های طولانی مدت هیئتی از وزارت امور خارجه ایران در سوریه بود که نشان دهنده آمادگی ایران برای حمایت از سوریه و تمرکز بر بازسازی این کشور داشت.

با توجه به اینکه انتظار می رود احیای برجام و متعاقب آن کاهش تحریم ها علیه ایران اتفاق بیفتد، دولت سوریه ممکن است به دنبال جبران بخشی از کمبود ظرفیت خود تحت فشارهای جهانی و داخلی ناشی از حمله روسیه به اوکراین باشد. پیشرفت مورد انتظار از برجام به هیچ وجه تضمین شده نیست. از سوی دیگر، اگر ایران از محدودیت‌هایی که از زمان لغو توافق هسته‌ای در سال 2018 اقتصادش را تحت فشار قرار داده رها شود، لحظه خوشی برای بررسی همکاری‌های عمیق‌تر سوریه و ایران در طیفی از موضوعات شامل مشارکت در پروژه‌های زیربنایی سرمایه‌بر و پروژه‌های سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، تا گسترش حضور گروه های تحت حمایت ایران، عمدتاً در سراسر استان‌های جنوبی سوریه، و تلاش‌های مستمر برای تقویت جوامع شیعه سوری که قادر به انجام این کار هستند،خواهد بود.

گسترش ژئواستراتژیک: درگیری در خط مقدم و چشم انداز صلح

سیاست ریسک استراتژیک روسیه

نگرانی اصلی آن است که طولانی شدن درگیری در اروپای شرقی منجر به جهانی تر شدن درگیری میان روسیه و متحدان اوکراین در سوریه شود. روسیه از ادلب تا دیر الزور مشغول مقابله و مواجهه با بسیاری از طرف های متخاصمان در اوکراین است و این نگرانی وجود دارد که هر دو طرف درگیری عمدا و یا به صورت سهوی خشونت ها را در خطوط مقدم جنگ افزایش دهند.

 قاطعیت روسیه در ماه های گذشته در سوریه افزایش یافته و علیرغم وجود پیمان هایی میان روسیه و ائتلاف به رهبری آمریکا شاهد رویارویی و حتی درگیری مستقیم میان این نیروها و نیروهای روسیه هستیم. علاوه بر این حمایت روسیه از مشارکت احزاب کرد در تدوین قانون اساسی سوریه خطر واکنش ترکیه و مواجهه با عواقب حمایت بی امان این کشور از اوکراین را تشدید کرده است. موضوعی که ترکیه نسبت به آن هشدار داده و اعلام داشته افزایش نفوذ کردها در مرزهایش و تقویت حزب کارگران کردستان جز خطوط قرمز این کشور است.

 از طرفی دیگر رفتارهای روسیه در سوریه می‌تواند هشداری به طرف‌های درگیر در منازعه اوکراین باشد هرچند این اقدامات می تواند چالشی عمیق برای ثبات کوتاه مدت سوریه باشد اما منتفی نیست که روسیه با افزایش تنش در ادلب و سوق دادن موجی از پناهجویان به سمت مرزها ، ترکیه و متحدانش در ناتو را تحت فشار قرار دهد کما این که بعضی معتقدند افزایش حضور نیروهای تحت حمایت ایران در مرز سوریه با اسرائیل با چراغ سبز روسیه صورت گرفته تا هشداری باشد به اسرائیل و آمریکا که تبعات حمایت و مقابله در موضوع اوکراین را یادآوری کند.

تحریک و عمل گرایی: واکنش نیروهای مسلح سوریه

از جمله نگرانی های جدی آغاز مجدد و افزایش درگیری از جانب طرف های مسلح در سوریه است. بیشترین نگرانی ها در منطقه شمال شرقی سوریه متمرکز بود جایی که اعضای ارتش آزاد سوریه ، ارتش ملی سوریه و هیئت تحریر الشام با حمایت صریح از اوکراین به سر دادن شعار علیه پوتین پرداخته و به روشنی از اعلام تلفات روسیه در جنگ اوکراین ابراز شادمانی کردند. علیرغم این ها احتمال هماهنگی گسترده برای اجرای حملات علیه منافع روسیه و یا دولت سوریه در حال حاضر کم رنگ است.

اگرچه خشونت مجدد در خط مقدم می تواند یکپارچگی توافق کاهش تنش بین ترکیه و روسیه را تضعیف کند و سلسله های آنها را که به سختی به دست آورده اند را بی ثبات کند، نیروهای مخالف در شمال غرب چنان پراکنده هستند که قادر به پیشرفت قابل توجهی به سمت جنوب نیستند. برای مثال، ارتش ملی سوریه از زمان اتحادش در زیر چتر ترکیه، زیر بار نبردهای داخلی بوده است و درگیری هایی در طول ماه گذشته رخ داد که جان بسیاری از سربازان و غیرنظامیان را گرفت. در همان زمان، ممکن است جهادگران مرتبط با HTS صدای خود را آشکارا برای ابراز جاه طلبی خود برای اقدام علیه روسیه بلند کرده باشند، اما آنها عملاً با تصمیمات عمل گرایانه اتخاذ شده توسط سطوح بالاتر رهبری سیاسی سازمان ساکت شده اند. هیئت تحریر الشام به دستیابی به تعدادی اصلاحات که به دنبال تعدیل وجهه و نهادهای خود است، ادامه می دهد و در حال حاضر بعید است که این تلاش ها را به نفع یک کارزار بی پروا در جنوب ادلب کنار بگذارد. بمباران هوایی روسیه در ادلب در ماه فوریه کاهش یافت، اما اکنون هیچ نشانه ای وجود ندارد که نشان دهد روسیه از زمان آغاز عملیات خود در اوکراین، حضور خود در شمال غرب را کاهش داده است.

اما سکوت جبهه ها به هیچ وجه نشان دهنده آرامش در مناطق خارج از کنترل دولت سوریه نیست. با نگاهی به شمال شرق، هفته گذشته شاهد درگیری های خونین بین نیروهای SDF و دولت در تل تمر در استان حسکه و همچنین حمله به میدان امنیتی دولت در قامشلی بودیم.

هیچ یک از این رویدادها جدید نیستند و بدون هیچ پیامد سیاسی عمده ای حل و فصل شدند. طبق معمول، تقصیر حادثه اول بین دو طرف تقسیم شد، در حالی که حادثه دوم نمونه جدیدی از مصادره اموال دولتی توسط نیروهای سوریه دموکراتیک است

با این حال، مهمتر از همه، این حوادث ما را به یاد کانون های تنش پراکنده در سراسر سوریه، حتی در “باثبات ترین” بخش ها می اندازد، که ممکن است درگیری های مسلحانه را در سطح محلی، منطقه ای و حتی در سطح کل کشور در یک زمان تشدید کند. موضوعی که می تواند سبب افزایش هشدار و تغییر اتحادهای ژئوپلیتیکی و وخامت احتمالی درگیری در اوکراین باشد.

جذب مزدوران سوری

همسویی بازیگران مسلح محلی در موضوع اوکراین بحث بر سر جذب مزدوران سوری را احیا کرده است. چندین نمونه اولیه و به طور گسترده منتشر شده، احتمال موج قریب الوقوع داوطلب شدن در میان مخالفان سوری در حمایت از اوکراین را نشان می دهد.[ از آن زمان گزارش‌هایی از سوی مقامات روسی منتشر شد مبنی بر اینکه جنگجویان آلبانیایی و چچنی مستقر در ادلب برای مقابله با نیروهای روسی به اوکراین می‌رفتند. اما اعتقاد بر این است که هنوز تعداد زیادی از مبارزان مخالف به اروپای شرقی سفر نکرده اند، زیرا رهبران آنها و متحدان بین المللی آنها به دنبال کاهش احتمال تلافی جویانه روسیه هستند. به عنوان مثال، هیئت تحریر الشام درخواست های نظریه پردازان برجسته را رد کرد که می گفتند مسلمانان باید نبرد را با روس ها ببرندو بعید است که اجازه عضوگیری منظم از میان صفوف خود را بدهد. با این حال، پرسش از توانایی گروه های مخالف برای اطمینان از رعایت این دستورات همچنان موضوعی است که در انتظار پاسخ است. رئیس جمهور اردوغان به صراحت گفته است که اهداف ترکیه در داخل و خارج از سوریه نباید آسیب ببیند، به گروه های ارتش ملی سوریه مرتبط با ترکیه دستور داد از مشارکت در اوکراین خودداری کنند. با این حال، گزارش‌هایی مبنی بر آماده‌سازی جنگجویان ارتش ملی سوریه برای سفر به اوکراین با تسهیلات مستقیم دولت ترکیه منتشر شده است که موضوعی حساس و احتمالاً انفجاری برای روابط روسیه و ترکیه ایجاد می‌کند.

همچنین گزارش هایی در مناطق تحت کنترل دولت منتشر می شود مبنی بر اینکه نیروهای روسی به دنبال جذب نیرو در جنگ خود در اوکراین هستند. به گفته منابع محلی،  مذاکره کنندگانی مسئول جذب جنگجویان سوری در لیبی و سایر میدان‌های جنگ خارجی روسیه بودند تا از سوری‌های علاقه‌مند در درعا، دیرالزور و حومه دمشق ثبت نام کنند. این گزارش‌ها یک ماه قبل از تهاجم روسیه به اوکراین در درعا منتشر شد در این فرایند تجربه رزمی بررسی می شود و برای مثال در درعا، متقاضیان تایید شده برای آموزش به تاسیسات نظامی روسیه واقع در سوریه معرفی می شوند. به نظر می رسد استخدام در مناطق دیگر در درعا چند هفته به تعویق افتاده است، اما برخی گزارش ها ادعا می کنند که ارتش روسیه به هزاران سوری فرصت آشتی با دولت سوریه، حقوق اولیه سخاوتمندانه و سایر مزایای مالی را ارائه می دهد.

در حالی که موضوع هنوز در مراحل اولیه خود است، مشخص نیست که آیا هیچ یک از سربازان سوری برای نیروهای مسلح روسیه به اوکراین اعزام شده اند یا خیر. اگر گزارش های مربوط به اولین دسته از نیروهای استخدام شده از درعا دقیق باشد، ممکن است زمان زیادی به ورود آنها نگذشته باشد. و بسیاری ممکن است در طول زمان آنها را دنبال کنند. برای سوری هایی که با مسکو خصومت ندارند، با توجه به کمبود معیشت جایگزین، احتمالاً علاقه آنها به خدمت سربازی باقی خواهد ماند. برای روسیه، افزودن جنگجویان سوری باتجربه به صفوف خود نشان دهنده بعد جدیدی در شیوه های استخدام گسترده آن است که پوشش رسانه ای فزاینده ای دریافت می کند. هرچه بحران در اوکراین بیشتر ادامه یابد، احتمال اینکه سوری ها به عنوان مزدور توسط همه طرف های درگیری استخدام و فرستاده شوند، بیشتر می شود.

روند سیاسی منجمد

روند صلح سوریه به رهبری سازمان ملل که بر اساس قطعنامه 2254 شورای امنیت ایجاد شد، هیچ نتیجه معنی‌داری در میدان نداشته است، روندی که دولت سوریه در هر مرحله از آن عقب‌نشینی می‌کند، از تاخیرهای مکرر (اغلب توسط روسیه سازماندهی شده) رنج می‌برد و ذینفعان سوری را درگیر می‌کند. با اختلافات سیاسی آشتی ناپذیر دیپلماسی سازنده مورد نیاز برای پیشبرد این روند که بسیاری آن را تنها راه حل بحران سوریه می دانند، پس از حوادث اوکراین دشوارتر شده است. با این حال، گیر پدرسن، فرستاده ویژه سازمان ملل در امور سوریه، در سخنرانی خود در شورای امنیت پیش از نشست بعدی کمیته قانون اساسی سوریه در اواسط ماه مارس، تاکید کرد که دیپلماسی جهانی در مورد مفاد قطعنامه 2254 شورای امنیت همچنان ضروری است. هر چقدر هم پدرسن را نمی توان به خاطر انعطاف پذیری او سرزنش کرد، اما خوش بینی نسبت به روند سیاسی مدتی است که کاهش یافته است. با توجه به نقش مهم روسیه در تعامل با دولت سوریه در خطوط دیپلماتیک مختلف که در قطعنامه شورای امنیت ذکر شده است، پیش از اینکه درگیری در اوکراین به پایان تلخ خود نزدیک شود، اکنون پیشرفت کاملا غیرممکن به نظر می رسد.

کمک پس از اوکراین: سوریه چطور؟

آینده مکانیسم ارسال کمک های فرامرزی

زمان آن فرا رسیده است که مکانیسم ارسال کمک در سراسر مرزهای سوریه تجدید شود. این کانال کمک بین المللی بلندمدت اغلب مذاکرات سخت تری را نسبت به تجدید لحظه آخر سال گذشته پشت سر می گذارد. مجوزهای کمک های فرامرزی پس از ترتیبات دوجانبه ای که توسط ایالات متحده و روسیه ترتیب داده شد، تمدید شد. در نتیجه این معامله، کشورهای غربی موافقت کردند که عملیات کمک‌های فرامرزی جاری خود را با پروتکل‌های جدید اشتراک‌گذاری اطلاعات، افزایش کاروان‌های مرزی و تعهد به برنامه‌های بازیابی زودهنگام ارائه کنند. با این حال، پیشرفت در این موارد کند بوده است، به این معنی که روسیه حتی قبل از حمله به اوکراین از تمدید قطعنامه 2585 شورای امنیت خودداری می کرد. تداوم درگیری روسیه و غرب در عرصه های سیاسی و اقتصادی به احتمال زیاد موضع روسیه را در زمانی که رای گیری در مورد مکانیسم ارسال کمک های فرامرزی به میز بر می گردد در ژوئن سال جاری سخت تر خواهد کرد.

همه نشانه‌ها حاکی از آن است که چشم‌انداز تجدید مکانیسم ضعیف‌تر از قبل است، دیدگاهی که توسط بسیاری از تحلیلگران حمایت می‌شود. مذاکره کنندگان غربی پیش از این در آخرین دور مذاکرات در سمت بازنده قرار داشتند و به نظر نمی رسد این بار نیز اهرمی برای استفاده از آنها داشته باشند. با این حال، پیامدهای موضع ناسازگارتر روسیه به هیچ وجه روشن نیست. اگر بتوان قطعنامه 2585 شورای امنیت را نجات داد، می‌توان ادعا کرد که با ضرورت اطمینان از فروپاشی دولت ضعیف سوریه، علاوه بر منافع خود روسیه در حفظ مذاکرات به عنوان منبع دائمی نفوذ، نجات خواهد یافت. اگر دمشق کنترل خود را در نتیجه بحران اقتصادی عمیق خود از دست بدهد، ممکن است منافع روسیه در این کشور تا حدی تهدید شود که هم موقعیت آن در سوریه و هم فوری ترین منافع استراتژیک آن در خارج را تضعیف کند. بنابراین مقامات روسی ممکن است به دنبال حفظ توافق و زیرساخت‌های فیزیکی و فنی موجود آن باشند، در حالی که برای درخواست‌های بیشتر فشار می‌آورند که غرب را مجبور به دادن امتیازاتی می‌کند که در توافقنامه تمدید دستور اخیر تصریح شده است، درخواست حمایت فرامرزی بیشتر، و ترسیم مسائل به ظاهر اجتناب‌ناپذیر.

دخالت و بی عدالتی: واکنش سوری ها به مواجهه بین المللی در اوکراین

گفته می شود که سوریه حتی قبل از حمله پوتین به اوکراین «بی اهمیت» شده بود. حمایت های همه جانبه و شدید در حمایت از توکرایت خود موید این نظریه است.

برای سوری‌ها، واکنش‌ها به این دو بحران نشان‌دهنده دوگانگی وقیحانه‌ای است که ممکن است در درازمدت بر دیدگاه آن‌ها نسبت به بازیگران غربی تأثیر بگذارد. حملات روسیه و محرومیت های اوکراینی برای آنها بسیار آشناست. اما بر خلاف اوکراین، واکنش بین‌المللی به خشونت در سوریه از همان ابتدا پراکنده، غیرمتعهد و متزلزل بوده است. سوری‌ها از دیرالزور تا دمشق شاهد بوده‌اند که رویکردها عمدتاً بر مهار سیاسی و نظامی متکی است، در حالی که کمک‌های بشردوستانه اغلب پراکنده شده و از پیام‌های استراتژیک و تفکر بلندمدت جدا شده است. و هنگامی که مداخله مستقیم غرب رخ داد، تقریباً منحصراً در خدمت منافع غرب بود و منجر به برداشتن گام‌های قاطع نسبتا کمی برای توقف حتی وحشیانه‌ترین تهدیدها علیه مردم سوریه شد.

بحران های فراموش شده در دل یک بحران

علاقه جهانی به اوکراین ممکن است جنبه های دگیری از بحران را برای سوریه آشکار کند به عنوان مثال، فشار بین المللی برای بهبود شرایط برای پناهندگان سوری در حال حاضر کم است و اگر آوارگی اوکراین به مهم ترین مسئله آوارگی برای دولت های غربی تبدیل شود، احتمال فراموشی کامل توجه به وضعیت آوارگان سوری دور از ذهن نیست.

70 درصد از پناهندگان سوری در لبنان از ابتدای سال 2021 هیچ کمک بشردوستانه ای دریافت نکرده اند، در حالی که نیمی از کودکان پناهنده سوری در این کشور در مدرسه نیستند. تقریباً همین امر در ترکیه نیز صادق است، جایی که برخی از مفسران نگران عواقب ظهور طبقه فرودست منزوی و طرد شده ای هستند که در برابر جنایت و افراط گرایی در نسل های بعدی آسیب پذیر است

بنابراین حمایت هماهنگ‌تر از پناهندگان ضروری است اما محدودیت‌های مالی فعلی و ناامنی سیاسی کشورهای میزبان منطقه و همچنین علاقه احتمالی آنها به تعمیق سیاسی کردن موضوع پناهجویان سوری برای فشار به غرب به منظور تلاش برای جذب بودجه( در حالیکه کشورهای اروپایی درگیر موج پناهجویان اوکراینی هستند و توانایی تحمل سیل احتمالی پناهجویان سوری به مرزهای خود را ندارند) می‌تواند شرایط را وخیم تر و پیچیده تر کند