محمد حسین دهقانیان
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در رأس یک هیئت بلندپایه از وزرا و تجار سرشناس ترک راهی دو کشور ازبکستان و پاکستان شد. سفر اردوغان به دو کشور مزبور در این مقطع زمانی به‌خوبی نشان می‌دهد که او سیاستمدار زیرک و فرصت‌شناسی است؛ زیرا ازیک‌سو ازبکستان در مرحله گذار از دوران اسلام کریموف به‌سر می‌برد و بنابراین بستر لازم برای ازسرگیری تعاملات با رهبران این کشور و به‌ویژه شوکت میرضیایف، کفیل ریاست‌جمهوری این کشور فراهم شده است و ازسوی‌دیگر در پاکستان شاهد یک گذار دیگر در ارتش قدرتمند این کشور و واگذاری مسالمت‌آمیز فرماندهی ارتش از ژنرال راحیل شریف به ژنرال قمر جاوید بجوا هستیم. هر دو گذار از اهمیت بالایی برخوردار است، ولی در این مقاله هدف ما بیشتر بر اهداف و پیامدهای سفر اردوغان به ازبکستان معطوف شده است. سفر رئیس‌جمهور ترکیه به ازبکستان را می‌توان در چهارچوب سیاست نگاه به شرق ترکیه تفسیر کرد که با سرخوردگی ناشی از طرد شدن از اروپا توأمان شده است.
با بررسی تاریخ سیاست خارجی ترکیه می‌توان به سه رهیافت یا جهت‌گیری کلی در آن پی برد. این سه رهیافت عبارتند از: اروپاگرایی، ترک‌گرایی و اسلام‌گرایی. هر سه رهیافت دارای رگه‌هایی در سیاست خارجی ترکیه در همه دوره‌ها بوده‌اند، اما در هر دوره یکی از آنها برجسته‌تر بوده است؛ چنانکه در دوره زمامداری حزب عدالت و توسعه هم می‌توان این تغییر جهت از یک رهیافت به دیگری را مشاهده کرد. کوتاه سخن آنکه اروپاگرایی که با آتاترکیسم یکسان تلقی می‌شود هدف اصلی در سیاست خارجی ترکیه را پیوستن به غرب و اروپا می‌داند و بارزترین جلوه آن در سیاست خارجی ترکیه تلاش‌های این کشور برای پیوستن به اتحادیه اروپا بوده است. درواقع، اززمانی‌که اتحادیه اروپا تأسیس شد پیوستن به آن برای رهبران ترکیه هدف غایی سیاست خارجی بوده است. در کنار اروپاگرایی دو رهیافت ترک‌گرایی یا پان‌ترکیسم و اسلام‌گرایی هم در مقاطعی در صدر سیاست خارجی ترکیه قرار گرفته است. به‌عنوان مثال با فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، پان‌ترکیسم درطول یک دهه به صدر سیاست خارجی ترکیه تبدیل شد که البته نتوانست نتایج دلخواه را به بار آورد. اسلام‌گرایی به‌ویژه در دوره نخست‌وزیری نجم‌الدین اربکان و سپس با جسارت بیشتر در دوره حکمرانی حزب عدالت و توسعه به صدر سیاست خارجی ترکیه راه یافت. گسترش مدارس گولنی در آسیای مرکزی در چهارچوب رهیافت اسلام‌گرایی ترکیه صورت گرفت. این رهیافت به‌تدریج در دوره ریاست‌جمهوری اردوغان به نوعثمانی‌گری تغییر شکل یافت. نگاه ترکیه به جانب شرق و به‌ویژه به کشورهای آسیای مرکزی تحت تأثیر دو رهیافت ترک‌گرایی و اسلام‌گرایی قرار داشته است و پس از آنکه پان‌ترکیسم نتوانست نتیجه دلخواه را به بار آورد آنکارا کوشید خود را به‌عنوان الگوی حکومتداری بدیل جمهوری اسلامی ایران در منطقه مطرح سازد.
سفر اردوغان به ازبکستان را می‌توان با شکست رهیافت اروپاگرایی و خشم ترکیه از اقدام پارلمان اروپا در تصویب طرح قطع مذاکرات با ترکیه بر سر شرایط عضویت این کشور در اتحادیه‌ اروپا مرتبط دانست. اردوغان در همین چهارچوب ضمن آنکه یک بار دیگر اتحادیه اروپا را به سرازیر کردن سیل پناهجویان تهدید کرد، پیوستن به سازمان همکاری شانگهای را هم در دستور کار خود قرار داده است. اردوغان در بازگشت از سفر خود به پاکستان و ازبکستان به خبرنگاران گفت: ترکیه نباید با هر هزینه‌ای حاضر به پیوستن به اتحادیه اروپا شود و به‌جای آن می‌تواند به سازمان شانگهای بپیوندد.
بنابراین، ازیک‌سو اروپاگرایی ترکیه با ناکامی روبه‌رو شده است و ازسوی‌دیگر نوعثمانی‌گری اردوغان نتیجه دلخواه را به‌همراه نیاورده و جنبش گولنی هم به‌عنوان یکی از ارکان اسلام‌گرایی اردوغان رودرروی او قرار گرفت و از ارکان قدرت بیرون رانده شد. روابط ترکیه با اروپا بر سر پناهندگان و مسئله عضویت ترکیه در این اتحادیه پرتنش شده است و همزمان با آن روابط با آمریکا هم به‌دلیل مسائل سوریه و نیز حضور فتح‌الله گولن در آمریکا چندان گرم نیست. این درحالی است که روابط ترکیه و روسیه با میانجی‌گری نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور قزاقستان از سر گرفته شده است و با عقد قرارداد خط لوله گازی ترکیش استریم و سپس اعلام آمادگی ترکیه برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای بیش‌ازپیش تقویت شده است.
سفر اردوغان به‌همراه یک هیئت بلندپایه به ازبکستان و دیدار با میرضیایف را باید در چنین بستری مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داد و البته این اقدام حاکی از فرصت‌طلبی آنکارا جهت بهبود روابط با تاشکند است که دوره گذار از دوران اسلام کریموف را سپری می‌کند و اردوغان مانعی به نام کریموف را بر سر راه خود نمی‌بیند. نکته جالب توجه در این سفر این بود که میرضیایف بیش از اردوغان بر پیوندهای ترکی دو کشور تأکید می‌کرد. میرضیایف یک بار در خوشامدگویی به اردوغان گفت که «به سرزمین مادری اجدادتان ـ ازبکستان ـ خوش آمدید» و بار دیگر در گفتگو با اردوغان اظهار کرد که «عشق ابدی و تلاش‌های شما برای مردمان ترک موجب حیرت من و دوسی برای ماست». البته این اظهارات ازسوی رهبری که قصد دارد هرچه بیشتر مورد حمایت بین‌المللی قرار گیرد و زمینه تحکیم قدرت را برای خود فراهم کند کاملاً طبیعی است. از دیگر سو، اردوغان هم به‌خوبی دریافته است که تغییر جهت‌گیری در سیاست خارجی ازبکستان در دوران میرضیایف بسیار محتمل است و بنابراین قصد دارد درصورت تغییر معادلات درون منطقه‌ای منافع ترکیه را تأمین کند؛ به‌ویژه که پیروزی میرضیایف در انتخابات 4 دسامبر به عقیده غالب تحلیلگران تقریباً قطعی است. گفتنی است که حجم تجارت ترکیه با ازبکستان در سال 2015 یک میلیارد و دویست میلیون دلار بود و 450 شرکت ترکیه‌ای در این کشور فعال هستند.
منبع: http://www.tisri.org