محمد علی صدیقی

اندیشکده روابط بین الملل: طبق اعلام خبرگزاری رویترز، بر اساس برآوردهای اولیه دولت سعودی از تولید ناخالص داخلی که در بیست و چهار مه منتشر شد، اقتصاد عربستان سعودی در سه ماهه اول سال ۲۰۲۳ معادل ۳.۹ درصد رشد سالانه داشته است. اداره کل آمار با استناد به تخمین‌های فوری اعلام کرد که فعالیت‌های غیرنفتی در سه ماهه اول نسبت به سال قبل ۵.۸ درصد رشد داشته است.

شاید اکنون با نگاهی گذرا به اخبار منطقه و بین امللی در تمامی عناوین و موضوعات مختلف نام یک کشور در صدر اخبار باشد و آن کشور عربستان سعودی است. عربستان با اتخاذ سیاست ها و مواضع عاقلانه و متوازن در روابط بین المللی خود توانسته است راه توسعه را پیدا کند و می توان انتظار داشت تا ده سال آینده به عنوان کشور اول منطقه و بازیگر مهم و اثرگذار در تعاملات و مبادلات بین المللی باشد. برای کشف این مساله لازم است نگاهی به سیاست خارجی ریاض بیندازیم.

سیاست خارجی عربستان

 دوران ابتدایی سیاست های محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی که هم اکنون عهده دار قدرت سیاسی و اجرایی در عربستان است، در حوزه داخلی و بین المللی به شکل افراطی در جریان بود و در ادامه با پیروی از سیاست های توسعه طلبانه ترامپ و بدست آوردن حمایت های تسلیحاتی و مالی از وی، حمایت مالی و معنوی گروهک های تروریستی منطقه، جز افزایش تنش با همسایگانی چون ایران، عراق و قطر و در صدر آن ایجاد جنگی با تلفات انسانی و مالی بسیار در یمن و برجای گذاشتن هزینه های بسیار و نابودی زیرساخت ها برای هر دو طرف، و البته قتل جمال خاشقچی (روزنامه نگار و منتقد سعودی) که چهره عربستان را در افکار عمومی مخدوش کرد، سودی برای کشورش نداشت.

اما با گذشت زمان و با فهم درست از شرایط مدرن و نظم بین المللی در حال تغییر و تعریف جدیدی از سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی خود، سیاست های تهاجمی و افراط گونه جای خود را به سیاست های توسعه ای و اقتصادی داد. در ادامه عربستان سعودی یکی از مهمترین قدم های خود در سیاست خارجی را برداشت و آن ایجاد روابط متوازن با قدرت های شرق و غرب بود. به نقل از نشریه نشنال اینترست عربستان با آغاز شراکت راهبردی خود با چین و امضای توافق نامه مشارکت راهبردی جامع میان پکن و ریاض مشارکت اقتصادی خود را با چین تقویت کرد تا ضمن کنترل همسایگان و رقبای خود در منطقه، بتواند در چارچوب تجارت بین الملل حرکت کند و رشد اقتصادی خود را محقق سازد. طبق اعلام این نشریه، حجم تجارت چین و عربستان سعودی فقط در سال ۲۰۲۰ به ۶۵ میلیارد دلار رسیده است و هم اکنون عربستان سعودی بزرگترین منبع تامین نفت چین است و ۱۸درصد از کل خرید نفت خام پکن را تشکیل می‌دهد. لازم به ذکر است توافق ایران و عربستان که با ابتکار عمل چین صورت گرفت را باید بخشی از این سیاست ها دانست که به قول برخی کارشناسان ورود به جهان پسا آمریکایی است. علاوه بر توازنی که عربستان در روابط خود میان ایالات متحده و چین برقرار کرده است، مشابه همان را میتواند میان ایران و رژیم صهیونیستی برقرار سازد که اخیرا زمزمه عادی سازی روابط دو کشور به گوش می رسد.

از دیگر ابتکارات سعودی ها می توان به متنوع کردن بازار انرژی اشاره کرد. روابط عربستان و روسیه علی رغم حمله روسیه به اوکراین و روبه رو شدن با تحریم های بسیار، عربستان با حفظ رابطه با این کشور و تعریف دقیق از منافع خود در قبال روسیه، تعاملات با مسکو را متوقف نکرده است. بر اساس آمارهای شرکت اطلاعات کالای «کپلر» صادرات تولیدات نفتی روسیه به عربستان  به ۱۰۰ هزار بشکه در روز (بیش از ۳۶ میلیون بشکه در سال) رسید، در حالی که این میزان در سال‌های قبل صفر بود. این روند پس از آن افزایش یافته که روسیه فروش نفت به کشورهایی را که برای نفت روسیه سقف قیمت تعیین کرده بودند را متوقف کرد و صادرات خود به هند و چین را به نحو چشمگیری افزایش داد. بر اساس گزارش «اویل پرایس»، عربستان و امارات فرصت را برای واردات مشتقات نفتی روسیه و انبار کردن و صادرات مجدد آن مناسب دیده‌اند و تاکنون تلاش‌های امریکا برای پیوستن آنها به کارزار تحریم‌های غربی علیه روسیه بی نتیجه بوده است. واردات دیزل و نفتا و نفت کوره عربستان و امارات از روسیه افزایش چشمگیری یافته و این در حالی است که هردوی این کشورهای عربی ذخایر عظیم این مشتقات نفتی را دارند.

اما با رصد دقیق اخبار بین المللی روشن می شود که ریاض به شکل کامل از غرب رویگردان نشده و توانسته در روابط بین المللی خود توازن خوبی برقرار سازد. وال استریت ژورنال نوشت: به گفته مقامات آمریکایی، ایالات متحده و عربستان سعودی بر روی شرایط کلی گسترده توافق عربستان برای به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی در ازای امتیازاتی به فلسطینی ها، تضمین های امنیتی آمریکا و کمک های هسته ای غیرنظامی به توافق رسیده اند. به نوشته این خبرگزاری، مقامات آمریکایی انتظار دارند تا یک سال آینده طرح کلی تری بدست آورند، اما هشدار داده اند که به نتیجه رساندن این تلاش کار آسانی نخواهد بود. این رخداد به وضوح نشان  می دهد عربستان سعودی در تلاش است از اختلافات و منازعات منطقه دوری جسته و منافع خود را بازیابی کند. من باب این مسئله عربستان تلاش دارد با به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی و همزمان پیگیری حقوق و تمامیت ارضی دولت-ملت فلسطین، از طرفین اختلافاتی که در منطقه در جریان است، امتیاز بگیرد؛ دقیقا همان سیاستی که در قبال ایران و رژیم صهیونیستی دارد. دو کشور مذکور به علت اختلافات بنیادین ژئواستراتژیک و ژئوپلوتیکی که با یکدیگر دارند، از مهمترین نقاط منازعه در خارمیانه به حساب می آید.

مساله بعدی که حائز اهمیت است، برگزاری مذاکرات صلح اوکراین در ریاض است. با اوج گرفتن جنگ اوکراین و روسیه و تلفات و خسارات ناشی از آن ابتکار عمل برای رفع این درگیری از ارزش بسزایی برخوردار است. علاوه بر باارزش بودن این کار به پیچیدگی های زیادی هم باید اشاره کرد چرا که طرفین خواسته ها و مطالبات زیادی دارند و به هیچ شکلی از مواضع خود عقب نشینی نمی کنند. چند بازیگر بین‌المللی، شانس‌ خود را برای ایفای نقش میانجی و خاتمه‌دادن به جنگ اوکراین آزموده و نتیجه نگرفته‌اند، با این حال عربستان سعودی هم وارد گود شده و می‌خواهد دست به چنین اقدامی بزند.

از مهمترین نکاتی که در مذاکرات مطرح شد بحث بازگشت به مرزهای بین المللی بود که طرفین توافقی حاصل نکردند. اما پایگاه تحلیلی خبری تللر ریپورت به این اشاره کرده که «تلاش بن سلمان برای مبادله اسرا، اقدام ارزشمند و موفقی بود اما مدیریت مذاکرات صلح، به آسانی مبادله اسرا نیست. ولی در هر حال، کنشگری و نقش آفرینی بازیگران تغییر یافته و عربستان هم می خواهد نقش میانجی ایفا کند.

دیپلماسی عمومی ریاض

هدف اولیه و مهم دیپلماسی عمومی ارتباط و سپس جذب افکار عمومی کشورهای دیگر است که نتیجه آن تامین منافع ملی کشور است. این مهم از طریق خلق جذابیت و ایجاد چهره مثبت از کشور در میان افکار عمومی جهانی است. در سیاست خارجی فعلی عربستان این مسئله به وضوح قابل رویت است. باز شدن فضای ورزشی، هنری، علمی، دانشجویی و دانشگاه، صنعت توریسم، سرمایه‌گذاری، دیجیتالیزه شدن و همگام شدن با سیاست های جهانی از موارد مهم آن است. اخیرا شاهد اخبار زیادی از حضور فوتبالیست‌ها و ورزشکاران معروف و سطح بالای اروپایی در لیگ حرفه‌ای عربستان هستیم که این می‌تواند موجی از سرمایه‌گذاری‌ها را وارد عربستان کرده و صنعت توریسم را رشد دهد.

نمونه دیگر شامل دیجیتالیزه شدن و فناوری اطلاعات است. شورای وزیران عربستان، تأسیس مرکزی تحت عنوان «مرکز بین المللی تحقیقات و اخلاق هوش مصنوعی» را تصویب کرد. این مرکز به دنبال ترویج شیوه‌های صحیح در پذیرش فناوری‌های هوش مصنوعی، حمایت از ابتکارات برای توسعه تحقیق، توسعه و نوآوری در سطوح ملی و بین‌المللی و اطمینان از استفاده اخلاقی و مسئولانه از هوش مصنوعی است. تأسیس این مرکز در چارچوب برنامه بلند مدت ریاض، برای قرار گرفتن در میان کشورهای تأثیرگذار و پیشرو در ارائه خدمات دیجیتال می‌باشد.

نتیجه گیری

کوتاه اینکه ایجاد تصویری مثبت از خود در روابط بین المللی، رصد و کشف دقیق منافع در روابط خود میان کشورها، استفاده از اختلافات دولت های قدرتمند و کسب منفعت از این اختلافات، متنوع کردن بازارهای صادرات و واردات و در نهایت داشتن عکس العمل به موقع نسبت به تحولات بین المللی و تصمیم عاقلانه می تواند منجر به تبدیل شدن کشور به یک بازیگر عقلانی و موثر در روابط بین المللی شود.