سیدمحمود کمال آرا«زکریا»-پژوهشگر مسائل سیاسی

اندیشکده روابط بین الملل: اگر از وقوع انقلاب سوسیالیستی در گرو بحران که منجر به انقلاب در جوامع پیشرفته صنعتی سرمایه داری شد بگذریم، بر اساس تز اراده گرایی، به کمک افراد محدود و معدود که دارای اراده لازم برای خدمتگذاری به انقلاب هستند، می توان نارسایی جنبش های متکی بر حضور توده ها را جبران کرد. به تعبیری دیگر، اراده گرایی همچون موتور کوچک میتواند موتور بزرگ را که همان توده های مستعد انقلابند را به حرکت درآورد. این جنبش های چریکی ادغامی از نظریات مارکسیستی- مائوئیستی را با شرایط خاصی از جمله استفاده از تجربه کوبا توام ساخته و در برخی از کشورها از جمله آمریکای لاتین، با چهره های مهمی مانند چه گوارا، از صفحاتی دیگر از گستره ی نظری و عملی مارکسیسم در قرن بیستم می باشند. تغییر جغرافیای انقلاب از جوامع سرمایه داری پیشرفته به کشورهایی با شرایط عقب مانده، مانند روسیه، سبب تحول مهمی در نظریات مربوط به چگونگی و کیفیت یک انقلاب سوسیالیستی با شعارهای ضدسرمایه داری و با چاشنی فاشیسم و در راستای نابودی نهادهای قانونی کشور، از جمله نهادهای دموکراتیکی مانند حزب و پارلمان و مطبوعات گردید.

برای بررسی گرایشات در نظام های سیاسی شوروی و اروپا و نیز فصل مشترک آن ها، قبل از هر چیز باید گفت؛ لنین امپریالیسم را در ویژگی هایی همچون انحصار، ادغام سرمایه با تولیدی، صدور سرمایه و تقسیم جهان میان اتحادیه های مالی میدانست. منظور از انحصار، دگرگونی است  که در سرمایه داری روی داد و آن را از حالت تولیدکنندگان کوچک رقیب به انحصارهای بزرگ مبدل کرد.

حزب لنینی مایل نبود بر خلاف همه نظریات کلاسیک مارکسیستی از جمله آراء خود لنین، به حد یک حزب اراده گرا، سقوط کند و کوشش کرد برای نشان دادن توانایی ورود روسیه به حیطه سرمایه داری و پیدایش و رشد نیروهای کارگری اقداماتی صورت دهد. یکی از مهمترین انتقادهای مخالفان مارکسی به مارکسیست ها و کشورهای کمونیستی رفتار خشن و شیوه های سختگیری و گاه غیر اومانیستی آن ها می باشد. بعد از لنین، همانطور که گفته شد با وجود گذار از سیاست های خشن و کیش شخصیت فوق العاده استالینیستی که انتقادهایی را به همراه داشت (تنها کسی هیتلر برای او احترام بسیار قائل بود همان استالین است)، پس از مرگ وی همچنان مارکسیسم روسی با نام استالین در پیوند بود. انقادهای خروشچف از استالین به منزله دولتمردی رسمی در کنگره بیستم حزب کمونیسم شوروی نتوانست از اینکه دوران استالین را برای جانشیان خروشچف همچون نهادی از مارکسیسم روسی جلوه گر سازد، ممانعت بعمل آورد. تنها در زمان گورباچف، آخرین دبیرکل حزب کمونیست بود که تلاش وسیعی برای جدایی استالینیسم از لنینیسم و مارکسیسم آغاز شد.

در صورتی فراگیری امکان پذیر است که اطلاعات، اخبار، تبلیغات و اغواها به شکل انحصاری یا نزدیک به انحصار در خدمت حکومت باشد. این فصل مشترک فاشیسم، نازیسم و کمونیسم است.

گورباچف با سیاست های مشهور به گلاسنوست یا آزادی سیاسی و پروسترویکا به معنای بازسازی اقتصادی-اجتماعی، مایل به بازسازی اصول لنینیسم به گونه ای دموکراتیک تر بود. کاهش سرکوب، دادن انگیزه به افراد در امور اقتصادی، احقاق حق ملیت ها، کاهش نقش نظام تک حزبی، تلاش برای پایان دادن به جنگ سرد با کشورهای غربی وکاهش مداخله در امور کشورهای کمونیست اروپای شرقی، سرفصل برنامه های گورباچف بود، که عملا به دلیل مواجه شدن با بن بست های بسیار در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، قومی و تا حدی هم ناممکن بودن یا جدایی دست کم کوتاه مدت آنچه لنینیسم خوانده می شد از تاثیرات استالینیستی، منجر به نابودی نظام کمونیستی شوروی شد.

توتالیتر آموزه ای در صدد احاطه بر تمام شئون زندگی

منظور از یک آموزه ی توتالیتاریانیستی یا شکل ساده تر شده آن “توتالیتر”، آموزه ای است که در صدد احاطه بر تمام شئون زندگی فرد است. این آموزه بسیج گرا نیست و نمی خواهد توده ها را برا ی اهداف خاصی بسیج کند، بلکه به دنبال کنترل همه جوانب زندگی است؛ در حالی که فاشیسم خصلت بسیج گرایی دارد. توتالیتر قدرت را به گونه متمرکز در دست های رهبری قرار می دهند و با داشتن حزب واحد، همچون ابزار به کارگیری این قدرت، در تمامی شئون جامعه دخالت می ورزند. توتالیتاریانیسم در اساس بدلیل واکنشی نسبت به ناتوانی دموکراسی پارلمانی است. توتالیتاریانیسم حالت تهاجمی و دست کم ابتدا به ساکن ندارد، ولی هدف  فاشیسم از بسیج گری، تهاجم به دشمنان فرضی داخلی و خارجی است.

از دیگر مسائل توتالیتاریانیسم که مورد توجه یکی از اندیشمندان سیاسی(آرنت) قرار گرفته، سازمان توتالیتر است. هدف این سازمان ها که قبل از تسلط جنبش های توتالیتر بر قدرت در رقابت با سازمان های قانونی شکل گرفته اند، نوعی آمادگی برای خیز به سوی قدرت و سپس انحلال سازمان ها و نهادهای قانونی یا برقرار کردن  وضعیت های موازی بین سازمان های قانونی و توتالیتر برای تسلط هر چه بیشتر نظام توتالیتر است.

انحصار، ابزاری برای توتالیتاریانیسم

امکان انحصار در شرایط دهه های سوم و چهارم نیمه اول قرن بیستم نسبت به دهه های بعدی فراهم تر بود، لذا نظام های فراگیر با همه درجه و سطوح، توان فنی-علمی خوانایی ندارند، بلکه تنها در جایی موفقند که صاحب انحصار اطلاعات و تبلیغات در حد ممکن شوند. در صورتی فراگیری امکان پذیر است که اطلاعات، اخبار، تبلیغات و اغواها به شکل انحصاری یا نزدیک به انحصار در خدمت حکومت باشد. تکثر اطلاعات و اخبار و پیوند آن با توان و سطح فناوری اطلاعاتی پیشرفته، از عوامل منفی برای تحقق نظام های فراگیر است.

هویت و حقوق فرد در گرو  هماهنگی با دولت

فاشیسم با ضدیت اساسی با سرمایه داری یا پیش کشیدن ایدئولوژی ناسیونالیستی، سعی دارد که به خود چهره ای دموکراتیک ببخشد و در عین حال، به کتمان تضاد طبقاتی بپردازد. با تفکیک میان وضعیت انقلابی با وضعیت بحرانی میتوان نتیجه گرفت که فاشیسم زاییده وضعیت بحران است و به تعبیری شرایط پس از جنگ  جهانی اول را میتوان یک وضعیت بحرانی ارزیابی کرد، نه یک وضعیت انقلابی.

 فاشیسم به وضعیت دو قطبی دوست و دشمن یا همان “درون گروه” و ” برون گروه” تاکید می کند و از طرفی فرد از نظر موسولینی تنها در جهت هماهنگی با دولت موضوعیت دارد. ساخت دولت فاشیستی در اساس، متکی به وفادارای به رهبری است. میان توده ها و رهبر، وابستگی متقابل وجود دارد. توده ها بدون رهبر و پیشوا،  نمود خارجی شان را از دست می دهند و رهبر نیز بدون توده ها یک موجود فاقد هستی است.

در پایان با تمام این تفاسیر فردریش فصل مشترک فاشیسم، نازیسم و کمونیسم را در توتالیتاریانیسم جستجو کرده و ویژگی های آن ها را در یک حزب واحد با رهبر کاریزما، وجود یک ایدئولوژی رسمی، کنترل حزب بر رسانه های همگانی، کنترل حزب بر سلاح، وجود نظام تروریستی و کنترل پلیسی و نیز کنترل حزب بر اقتصاد عنوان می کند.

منابع: قادری حاتم، کتاب اندیشه های سیاسی قرن بیستم، 1379/  با سپاس از مشاوره و راهنمایی پژوهشی؛ آقای دکتر سیدمحمدرضا محمودپناهی، استاد دانشگاه و تحلیلگر علوم سیاسی