قرائت هژمونیکی اطلاعاتی غرب بر ساختار امنیتی روسیه و بَدَل آن به تشدید واکنش تا حذف رهبر واگنر

(یوگنی پریگوژین)

مصطفی طالب پور: تحلیلگر و رئیس هیئت مدیره  اندیشکده روابط بین الملل

اندیشکده روابط بین الملل: با انتشار خبر رسمی مبنی بر سقوط جت حامل یوگنی پریگوژین[1] مالک گروه پیمانکاری اختصاصی نظامی واگنر و کشته شدن تمامی سر نشینان آن توسط سامانه پدافند موشکی منطقه تِوِر[2] در شمال مسکو ، نه تنها یک خبر  بهت آور برای بسیاری از متخصصان امنیتی – نظامی در سراسر جهان بود بلکه این خبر بسیاری از موافقان و مخالفان داخلی در فدراسیون روسیه را نیز به یکباره غافلگیر کرد.

1_یوگنی پریگوژین:

یوگنی پریگوژین تا پیش از آغاز جنگ میان دولت روسیه و اوکراین ، نامی بود که تنها در میان آژانس های اطلاعاتی کشورها و متخصصان عرصه امنیت بین الملل شناخته شده بود. نام یوگنی پریگوژین پس از انتخابات 2016 ریاست جمهوری آمریکا و کاندیداتوری دونالد ترامپ برای نخستین بار به میان آمد. سپس بدنبال تحقیقات انجام شده  از سوی اِداره تحقیقات فِدِرال « اف بی آی» [3]  نام وی در لیست افراد تحت تعقیب قرار گرفت، اما  تا سال ها بعد از آن و تا پیش از  آغاز حمله نظامی  دولت روسیه به اوکراین همچنان نامی از  وی برده نشد تا اینکه با شروع حملات نظامی دولت روسیه به اوکراین وی در نقش  فرمانده با پوشش رزم ظاهر شد. با وجود اینکه تا پیش از آن وی مالکیت و رهبری گروه واگنر را به کرات  تکذیب می کرد.

گروه واگنر به رهبری پریگوژین سال ها در کشورهای همچون : آفریقای مرکزی، لیبی، سوریه و آمریکای لاتین بعنوان یک پیمانکار نظامی خدمات شایسته ای به فدراسیون روسیه عرضه داشت. حضور مستمر وی در میدان جنگ با دولت اوکراین بویژه در نبرد باخموت[4]، علاوه بر کسب موفقیت و  پیشروی های چشم گیر در آن منطقه، باعث شد تا پایگاه اجتماعی و محبوبیت وی نزد دولت و مردم روسیه به کرات افزایش یابد.

بهره مندی وی از قدرت فرا حاکمیتی،  بواسطه ارتباط مستقیم و دوستی با شخص اول فدراسیون روسیه همچنین استقرارش در شهر سن پترزبورگ بعنوان یکی از الیگارش های روس تبار با توان مدیریتی بالا  در فرماندهی ارتش خود در جبهه رزم باعث شد تا در ژوئن 2023 مناقشه ای میان یوگنی پریگوژین و وزرات دفاع روسیه بویژه مقر فرماندهی جنگ اوکراین در منطقه روستوف شکل گیرد ،که در تاریخ روسیه از آن اتفاق با نام « شورش گروه واگنر » یاد می شود.

2_ بررسی مهمترین ابعاد شورش گروه واگنر در خاک روسیه

بدنبال شورش گروه واگنر ، رسانه های داخلی و خارجی به سرعت  تحلیل های متفاوتی را ارایه دادند. که در یک جمع بندی نهایی می توان دو بخش مهم ذیل را مورد توجه قرار داد:

الف : نفوذ و ایجاد اختلال در عملکرد ستاد جنگ و سرویس های امنیتی روسیه:

بی نظمی و نفوذ در ستاد فرماندهی جنگ روسیه و ایجاد اخلال در عملکرد برخی از بخش های دستگاه های اطلاعاتی روسیه بویژه دستگاه اطلاعات خارجی موسوم به اِس وِ آر[5] و اداره اصلی اطلاعات نظامی روسیه جی آر یو[6] . ثبت گزارشات متناقض در این دستگاه ها و به تبع آن شکل گیری رفتارهای عملیاتی متناقض که موجب ناهماهنگی و حتی تداخل عملیات های امنیتی شده بود نشانه هایی از اخلال در عملکرد سازمان های امنیتی روسیه را به شکلی خاص نزد مقامات و متخصصان حوزه امنیت و اطلاعات آشکار کرد. از سوی دیگر نگرانی های رجال روسیه از سطح نفوذ و گزارشات واحدهای ضد اطلاعات مبنی بر ارتباطات ویژه برخی از افراد صاحب منصب در پست های کلیدی و هرج و مرج هایی که از ابتدای درگیری اوکراین در بدنه حکمرانی روسیه شکل گرفته بود به انضمام ترس برخی مقامات از سقوط حاکمیت  به دلیل هجمه تحریم ها به روسیه و تدارک برخی از آنان جهت آماده شدن فرار از خاک این کشور و انتقال سرمایه هایشان به سایر کشورها بحران مدیریتی ویژه ای را در روسیه ایجاد کرد. ارایه مشاوره های نادرست مانند آغاز حمله نظامی به اوکراین علیرغم تأکید ریس جمهور وقت ولادیمیر پوتین مبنی بر عدم حمله نظامی بویژه 72 ساعت پیش از این اقدام، ترغیب ریس جمهور به اصدار  فرمان بسیج عمومی که پیامد آن شکل گیری موج مهاجرتی گسترده از اتباع روس به سایر کشورهای بود و روسیه را از بکارگیری خیل عظیمی از نیروی انسانی جوان محروم ساخت ، عملیات هایی که در خط مقدم نبرد در اوکراین مملو از خطاهای چشمگیری بود که حضور در اوکراین در حال تبدیل شدن به یک باتلاق برای روسیه و حکمرانان آن کشور شد.

 در این میان حضور یوگنی پریگوژین بعنوان یک رهبر و فرمانده نظامی مستقل و از همه مهمتر مقتدر توانست بعنوان منجی در عملیات باخموت نشان دهد فارغ از هر نوع اختلافات بین مقامات دفاعی روسیه ایشان تمرکزش بر هدف است تا جایی که عملکردش در برخی مواقع همطراز با عملکرد تمامیت حاکمیت دفاعی روسیه مورد قیاس و وزن کشی قرار می گرفت. این مقایسه زنگ خطری برای فرماندهان و مقامات نظامی و گاها امنیتی ایجاد کرده بود چرا که گروه واگنر صرفا یک پیمانکار نظامی ساده نیست بلکه یک سازمان اطلاعات خصوصی نیز در اختیار خود دارد که ظرفیت های قابلی چون شبکه سازی بین المللی نیز انجام داده و حتی بنا بر اظهارات برخی منابع پایگاه های اطلاعاتی مخفی در سایر کشورها نیز تأسیس کرده بود بویژه اینکه واگنر مالک یکی از خبرگزاری های معتبر روسیه با شعبات بین المللی نیز بود.

با شرح موارد فوق می توان  ادعا کرد که گروه واگنر در دو مولفه ذیل نقش بسزایی را ایفا کرد :

 الف- شاخص سنجش صحت عملکرد نظامی یگان های ارتش روسیه در اوکراین.

ب- شاخص سنجش دستگاه اطلاعات خارجی روسیه در برخی موارد.

با پیش فرض صحیح بودن موارد فوق می توان گفت یوگنی پریگوژین خاری در چشم برخی فرماندهان و مقامات رسمی امنیتی تلقی می گردید که بعنوان گواه این فرضیه می توان به انتشار پیام های شکایت گونه پریگوژین بر علیه وزارت دفاع و ارتش روسیه اشاره کرد که با گذشت یک ماه از انتشار آن پیام ها، یگان هایی از ارتش روسیه اقدام به بمباران مقر واگنر در جبهه نبرد اوکراین کردند و اخباری غیر موثق و غیر رسمی با موضوع شناسایی روابط پنهانی پریگوژین با سرویس های اطلاعاتی غرب منتشر شد. لذا متعاقب این اخبار گروه واگنر به رهبری پریگوژین به نشانه اعتراض به سمت مسکو حرکت کردند.

این جهت گیری نیز از چند وجه حائز اهمیت است که از مهم ترین آن ها می توان به دستیابی به مقر فرماندهی جنگ اوکراین به مدیریت فرماندهی نیروی هوایی و فضایی در شهر روستوف اشاره کرد که پریگوژین بدون حتی شلیک یک گلوله با شعار حرکت برای عدالتخواهی و بدون ریختن حتی یک قطره خون وارد آن مقر شد و هیچ یک از فرماندهان و ژنرال های ارتش مقابله ای با وی و گروه وی انجام ندادند که خود آن نیز از منظر پروتکل های دفاعی روسیه خطایی محرز به شمار می آمد که  پس از ان منجر به برکناری برخی فرماندهان ستاد جنگ از طرف روسیه شد. یعنی مأموریت اول پریگوژین در اوج مواجهه با بحران و از دست دادن برخی نیروهایش به خوبی انجام شد و کرملین به وضوح شاهد سهل انگاری از سوی برخی ژنرال های خود شد.

ب: انتقال دارایی تسلیحاتی روسیه به بلاروس، تنش در آفریقا و نقش پریگوژین:

انتقال برخی تسلیحات راهبردی و هسته ای به بلاروس با مجوز کرملین و همزمان تماس الکساندر گریگوریویچ لوکاشنکو[7] رئیس جمهوری بلاروس با پریگوژین و دعوت به حضور ایشان در مینسک پایان دهنده سناریوی حرکت گروه واگنر به مسکو شد و آرامش را به پایتخت بازگرداند. روسیه کشوری ست که نسبت به هر بخش از دارایی های خود بسیار حساس است بویژه آنکه این دارایی در زمره تسلیحات نظامی باشد. بلاروس و لوکاشنکو بقایشان را مدیون رئیس جمهوری روسیه  پوتین می دانند.

به نظر می رسد با توجه به اینکه کرملین، لوکاشنکو  رئیس جمهور بلاروس را  در منصب مدیریتی شخصی توانمند نمی دید لذا در راستای حفظ دارایی تسلیحاتی اش در بلاروس نیازمند یک فرمانده مقتدر بود. بنابراین پریگوژین با دارابودن شاخصه های اقتدار فردی که در ذیل به آن اشاره میکنیم بهترین گزینه از سوی کرملین تشخیص داده شد.

الف- بهره مندی وی از فرماندهی مرکب نظامی.

ب- توان رزمی بالا و عدم محدود بودن به زمان و مکان با قوه مدیریت واگنر در چند کشور.

متعاقب این تصمیم مینسک[8] میزبان شعبه ای از دفتر نمایندگی واگنر شد تا ضلع شمال جنگ اوکراین از ناحیه بلاروس تقویت گردد و تنش ها ی داخلی در جبهه غرب و جنوب اوکراین کاهش یابد. با توجه به بخش اول و اشاره به شورش واگنر، دادستانی فدرال روسیه به صدور حکم جلب پریگوژین و انتشار رسانه ای آن اقدام کرد اما هیچ اتفاقی رخ نداد. بویژه پس از آن که با گذشت چند روز از وقایع تلخ 23 و 24 ژوئن امسال پریگوژین طی دیداری 3 ساعته با رئیس جمهور روسیه از اذهان عمومی دور شد و هفته های اخیر با شکل گیری نا آرامی ها در آفریقا با انتشار پیام ویدئویی از حضور خود در این قاره و مأموریت جدید رونمایی کرد.

پیرو اشاره به دو بخش بالا می توان از بازیابی قدرت پریگوژین نزد حاکم روسیه یاد کرد اما نکته بسیار حائز اهمیت اشاره به پیچیده بودن ذهن حاکم روسیه است که دارای تفکری خاص در چیدمان معادلات حکمرانی ست. البته مدتی ست می توان تشویش ذهنی ایشان را گاها در چهره اش نیز مشاهده کرد چرا که جنبه های مختلف:

• مدیریت داخلی کشور
• مدیریت روسیه در عرصه بین الملل با رویکرد تحریم
• مدیریت توسعه قدرت فرامنطقه ای روسیه
• نظارت و مدیریت جنگ
• مدیریت بحران های ایجادی برخی مقامات کرملین
• نظارت بر کارزار جدید انتخابات پیش رو

شرایط حکمرانی را بسیار سخت و دشوار کرده است. بنابراین می توان اشاره کرد گاهی تنش های پیرامونی عاملی است تا صبر و حوصله عنان از کف به در برد.

به هر حال پریگوژین توانسته بود عملکرد افرادی چون:

• سرگئی شایگو – وزیر دفاع روسیه
• سرگئی ناریشکین – رئیس سرویس اطلاعات خارجی روسیه
• سرگئی سوروویکین – فرمانده نیروی هوایی و فضایی روسیه
• ولادیسلاو سورکوف – مشاور اسبق پوتین در امور اوکراین

و سایرین را به طوفانی از انتقاد  گیرد که این مهم نیز زنگ خطری جدی برای برخی مقامات نسبت به ماهیت وجودی پریگوژین به موازات قوای اجرائی رسمی بود. از سوی دیگر توسعه اخباری چون پرورش یافتن هدف به دست گرفتن مستقیم قدرت در ذهن پریگوژین در روسیه با توجه به توان نظامی گروهی بنام واگنر که در اختیار داشت  و اشاره به شورش هفته پایانی ماه ژوئن که اجازه داده یک شخص حقیقی با چنین قدرتی در مقابل شخصیت های حقوقی قدرتمند در حاکمیت روسیه قد علم کند طبیعی ست که دشمنان بیشماری در جبهه خودی ها و ناخودی ها در پی نابودی و حذف فیزیکی وی باشند.

اما سوال و ابهام  اساسی در شیوه و نحوه این حذف گرایی است چرا که:

-نخست این اقدام می توانست در سکوت محض رسانه ای در بلاروس، آفریقا و یا حتی خاک اوکراین حادث شود.

-دوم در مورد سقوط هواپیمای حامل رهبر گروه واگنر می توان گفت ، به احتمال قوی اصابت موشک پدافند دفاعی در منطقه تور در شمال مسکو علت اصلی این رخداد مرموز بوده است.

بسیاری از کارشناسان در حال ارزیابی و اظهار نظر نسبت به پیام این اقدام در حومه حریم هوایی پایتخت هستند به این حال با افشای اسناد این واقعه در آینده نه چندان دور راحتتر می توان موضوع را به بحث و قضاوت گذاشت و ابعاد آن را به طور صحیح تری ارزیابی کرد.

اما در حال حاضر آنچه که مسلم است بااستناد به شواهد سابق مبنی بر حذف فیزیکی اشخاص توسط دولت روسیه دوباره این فرض قوت گرفته است و این بار مستندی وصف ناپذیر دارد و تبعات وخیم نیز گریبان گیر روسیه در عرصه بین الملل خواهد بود و همچنین شاید عاملی برای ایجاد تزلزل اذهان همراهان یا هم پیمانان روسیه در برخی موضوعات ایجاد کند.

3- حادثه سقوط و تبعات منفی آن بر رویدادهای بین المللی در روسیه

مسکو در روز 15 آگوست 2023 میزبان کنفرانس امنیت بین المللی با مشارکت مقامات نظامی، امنیتی و کارشناسان بلند مرتبه بیش از 60 کشور جهان بود و هدف آن ایجاد جهان چند قطبی، ضد استعماری و حذف قدرت تک و دو قطبی استعمار  با پیشنهاد تشکیل اتحادیه های امنیتی منطقه ای.

– برگزاری نشست سران بریکس در آفریقای جنوبی مورخ 22 آگوست که از اهمیت ویژه ای برای روسیه برخوردار است بویژه آنکه بانک جدید التأسیس توسعه ئی بریکس انجام عملیات های بانکی اش را بعلت تحریم روسیه به تعلیق درآورده است.

با توجه به موارد فوق الذکر نمی توان یقین داشت  که حاکمیت روسیه عامل اصلی حذف فیزیکی پریگوژین بوده چرا که حاکمیت با شرایط بحران برهه حساس کنونی نیازمند دستیابی به ثبات و آرامش است علی الخصوص با ایجاد نا امنی نقطه ای اخیر پهپادی در یکی از مراکز اصلی هسته اقتصادی مسکو “مسکوسیتی” دور از باور است تا بخواهد خود را مستقیما در مظان اتهام قرار دهد. به تعبیر دیگر بایستی چرا هایی دیگر با علامت سوال در ذهن پروراند و یک مهم آن می تواند افزایش توان ضریب نفوذ دشمن در بدنه حساس و تصمیم گیر روسیه باشد که منجر به تشکیل فاجعه ای هولناک با بسط و تغلیظ عدم ثبات امنیت فردی در بطن جامعه و آحاد روسیه شده است.

4-طراحی جنگ اوکراین به عنوان عملیات ایذایی و اجرای جنگ اصلی با هژمونی نفوذ در  ساختار:

روسیه جدای از درگیری های مستقیم نظامی، درگیر یک جنگ عظیم اطلاعاتی نیز هست که سبقه ای تاریخی از دوران فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دارد که پس از به قدرت رسیدن پوتین و تاریخ سازی های خاص مانند: – مقابله در برابر گسترش به شرق پیمان آتلانتیک شمالی موسوم به ناتو[9]

-خطر پذیر کردن امنیت اروپا

– تمرکز بر نفوذ امنیتی، نظامی و اقتصادی در آفریقا بویژه حوزه اکوواز[10]

– پشتیبانی تسلیحاتی از کره شمالی

– مقابله با اتحادهای امنیتی اووکوس[11] ، کواد [12] و پنج چشم ایجاد شده در ایندو پاسیفیک

– تلاش برای توسعه سطح روابط روسیه در عرصه بین الملل

– خلاقیت در ایجاد و شکل دهی به اتحادیه های اقتصادی با رویکرد تأسیس زیرساخت همکاری های امنیتی

– تلاش برای ایجاد روسیه بزرگ بر پایه کشورگشایی نوین از نقاط تاریخی قبلی

– الحاق کریمه به خاک روسیه

– تنش اخیر با اوکراین و به رسمیت شناختن برخی مناطق تسخیری اوکراین به نفع سرزمین روسیه

– تک تازی قدرت انرژی گاز روسیه در اروپا

– سهامداری عمده در تولید سوخت هسته ای مورد نیاز در جهان

– جنگ انرژی در دریای آرکتیک بویژه با آمریکا

– عدم باور به هژمون خیرخواه آمریکا

و … باعث شده تا این کشور مورد هدف عملیات های خاص اطلاعاتی – امنیتی قرار گیرد تا جایی که علیرغم تقویت واحد های ضد اطلاعات در روسیه، نفوذ در سطح برخی مقامات تا سطح ارشد در این کشور ثابت شده است که این هدف قرار گرفتن را می توان مطابق نظریه برخی کارشناسان آمریکایی که معتقدند وقتی دشمن را در گوشه رینگ قراردهی باید منتظر واکنش شدید او باشید؛ البته که منظور از واکنش شدید موضوع مرتبط با کشته شدن پریگوژین نیست بلکه واکنشی جهانی ست که روسیه نیز نسبت آن آگاه و در تدارک آن خواهد بود.

سخن آخر

هدف اصلی در نوشتار حاضر اشاره به تحت نفوذ قرار گرفتن بخش هایی از بدنه روسیه و ایجاد تزلزل در ساختار حاکمیت با دستان خود است. از مرگ پریگوژین می توان به عنوان یک انتقام گروهی قدرتمند در ساختار حاکمیت روسیه یاد کرد اما پیوست جدیدی می توان برای آن گشود و آن هم واکنش شدید روسیه به مسببان اصلی غیر مستقیم این رخداد است که یقینا به باور حاکمیت، مقصر اصلی، طراحان عملیات نفوذ در خاک روسیه هستند.در بازگشت به سطح بررسی شهودی این رخداد اشاره دیگر به فرماندهی نیروی هوایی و فضایی روسیه است که قربانی اصلی این اقدام قلمداد می گردد چرا که او مدتی بعنوان فرمانده و رئیس ستاد جنگ اوکراین و عامل بمباران مواضع واگنر در اوکراین مورد اتهام قرار گرفت و پس از شکل گیری شورش واگنر از انظار به دور ماند و در صورت صحت فرضیه هدف قراردادن جت حامل پریگوژین نیز مجدد به دست این نیرو شکل گرفته است.

در بررسی های بعمل آمده مشخص شده است که ، ترددهای پریگوژین با ضریب امنیتی بالا و پروتکل های خاص صورت می پذیرفته و عمدتا نیز در هر بار جابجایی چه از طریق زمین یا هوا همزمان دو یا سه کاروان یا وسیله مشابه مورد استفاده او بوده،  از جمله دو هواپیمایی که در لیست مسافرین هر دو آنها نام یوگنی پریگوژین و دیمیتری اوتکین جانشین وی ثبت شده بود. خبر کشته شدن پریگوژین برای اذهان عمومی در وهله اول قابل باور ولی برای افرادی که شناخت کافی از وی داشتند غیر قابل باور بود چرا که پیش از این نیز چند بار خبر کشته شدن ایشان توسط رسانه های گروهی منتشر شد اما سپس خبر تکذیب و او در سلامت کامل دیده می شد. بی شک این رویداد برای متخصصان و کارشناسان موضوعی هولناک است کما اینکه برخی نزدیکان وی همچنان منتظر حضور مجددش هستند ولی بر اساس مستندات و اعلام رسمی دولت فدراسیون روسیه به نظر می رسد این انتظار بیهوده است.

[1] – Yevgeny Viktorovich Prigozhin

[2]– Tver

استان توِر یکی از استان‌های روسیه است که مرکز آن شهر تور است. این استان در ناحیه فدرالی مرکزی روسیه قرار گرفته‌است. این شهر بین سال‌های ۱۹۳۱ تا ۱۹۹۰ در دوره اتحاد جماهیر شوروی کالینین نام داشت. تور در شمال مسکو و در پیوندگاه رودهای ولگا و تورتسا واقع شده است.

[3] – Federal Bureau of Investigation» FBI«

[4] –

[5] – Служба внешней разведки Российской Федерации (SVR)

[6] Главное разведывательное управление_(GRU)

[7] – Alexander Lukashenko

[8] – Minsk

مینسْک پایتخت کشور بلاروس است. این شهر در میان سال‌های ۱۹۱۹–۱۹۹۱ پایتخت جمهوری شوروی سوسیالیستی بلاروس بود. که در کنار رودهای سویسلاچ و نیامیها در قرار گرفته‌است.

[9] – North Atlantic Treaty Organization ) NATO(

[10] – Economic Community of West African States) ECOWAS(

[11] – AUKUS

[12] – Quadrilateral Security Dialogue) QUAD(