رامین حسین آبادیان

اندیشکده روابط بین الملل: عراق در حال حاضر با چالش‌های متعددی در عرصه‌های گوناگون مواجه است؛ چالش‌های استراتژیکی که هریک به تنهایی می‌توانند به یک بحران بزرگ و فراگیر در این کشور تبدیل شوند. نکته قابل تأمل در این زمینه، آن است که در صورت عدم اتخاذ تدابیر مناسب در حوزه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و … عراق در آستانه بحران «بی‌دولتی» قرار خواهد گرفت؛ بحرانی که پیشتر نیز شماری از کشورهای منطقه از جمله لبنان با آن مواجه شدند و بعضا به سختی توانستند از آن عبور کنند.

نگاهی هرچند گذرا به سلسله مشکلات، معضلات و چالش‌ها در صحنه عراق نشان از آن دارد که این چالش‌ها به یک حوزه و یا زمینه خاص محدود و محصور نمی‌شوند و ابعاد و زوایای مختلفی دارند. ازجمله مشکلات و معضلاتی که جامعه عراق هم‌اکنون با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند، مشکلات اقتصادی و معیشتی است.

در همین راستا، یکی از مشکلاتی که عراق در طول مدت‌زمان گذشته در عرصه اقتصادی با آن مواجه بوده است، وابستگی شدید بودجه سالانه آن به درآمدهای حاصل از نفت است. دولت‌های پی در پی در عراق پس از سال 2003 میلادی گامی در مسیر حل‌وفصل این مشکل بزرگ برنداشتند تا در نهایت امروز وابستگی بودجه سالانه به درآمدهای نفتی در رأس مشکلات اقتصادی قرار گیرد.

در واقع، باید گفت که تکیه بر درآمدهای نفتی، آشفتگی‌های فراوان در بخش تولید ملی و نیز صَرف هزینه‌های هنگفت برای واردات بی‌رویه جهت پوشش دادن نیازهای داخلی جملگی موجب شده‌اند تا اقتصاد عراق در تله «وابستگی اقتصادی» گرفتار آید. پیشتر نیز «مصطفی الکاظمی» نخست‌وزیر عراق بر روی این مسأله صحه گذاشته و تأکید کرده بود: «اقتصاد عراق وابسته به نفت است و من تلاش خواهم کرد تا آن را از این وابستگی نجات دهم».

جدیدترین تحلیل ها و دوره های تخصصی را در کانال تلگرامی اندیشکده روابط بین الملل دنبال کنید. (کلیک کنید)

جدیدترین تحلیل ها و دوره های تخصصی را در کانال اینستاگرامی اندیشکده روابط بین الملل دنبال کنید. (کلیک کنید)

افزون بر آنچه که گفته شد، کشور عراق با چالش‌های اجتماعی نیز مواجه است که نمی‌توان به سادگی از کنار آن عبور کرد. ریشه این چالش‌ها عمدتا به ضعف در خدمات‌رسانی عمومی و به تبع آن نارضایتی مردمی از عملکرد سیستم حاکم بازمی‌گردد. به عنوان نمونه، نرخ فقر و بیکاری طی سال‌های گذشته در عراق روند صعودی به خود گرفته و براساس برخی گزارش‌های رسمی، اخیرا به اوج نیز رسیده است. این موضوع در کنار ضعف در خدمات‌رسانی مانند قطعی طولانی‌مدت برق و … به ظهور و بروز بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی منجر شده است.

ازهمین‌روی، پُر واضح است که در کنار مشکلات و معضلات اقتصادی، کشور عراق از برخی نارسایی‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی نیز رنج می‌بَرد که نمونه‌ای از آن را می‌توان در اعتراضات اخیر ساکنان استان «سلیمانیه» واقع در اقلیم کردستان جستجو کرد. علاوه‌بر تمامی آنچه که گفته شد، کشور عراق با مشکل و چالش دیگری نیز مواجه بوده و آن، چالش امنیتی است.

تداوم حضور نظامی ایالات متحده آمریکا در عراق یکی از علل و عوامل چالش امنیتی در این کشور به شمار می‌رود. درحالی که قریب به یک سال از تصویب قانون اخراج نظامیان بیگانه از خاک عراق توسط پارلمان سپری می‌شود، اما شاهد آن هستیم که نیروهای ایالات متحده آمریکا همچنان به حضور نظامی خود در این کشور ادامه می‌دهند و قصد ندارند آنجا را ترک کنند. لذا تداوم حضور آمریکایی‌ها در عراق که برخلاف مصوبه قانونی پارلمان صورت می‌گیرد، خود سرمنشأ یک چالش امنیتی برای عراق شده است.

از سوی دیگر، فعالیت‌های بقایای عناصر تکفیری داعش در نقاط مختلف عراق نیز بر معضلات امنیتی در این کشور افزوده است. در همین ارتباط، حدود 2 ماه پیش بود که تروریست‌های داعش 12 غیرنظامی را در منطقه «فرحاتیه» واقع در استان «صلاح الدین» ربودند و 8 تَن از آن‌ها را به قتل رساندند. اندکی بعد بود که آن‌ها به استان «دیالی» نیز یورش برده و «شیخ علی فضاله الکعبی» از شیوخ برجسته عشایر را به همراه خانواده‌اش قتل عام کردند. این‌ها تنها گوشه‌ای از فعالیت‌های هسته‌های خاموش داعش در خاک عراق به شمار می‌رود که خود باعث ظهور و بروز چالش امنیتی در این کشور شده است.

از سوی دیگر، وجود گروه‌هایی که در واقع تسلیم حاکمیت قانون نیستند و تحت اراده دولت نیز فعالیت نمی‌کنند، به نوبه خود باعث تشدید چالش‌های امنیتی عراق شده است. به عنوان نمونه، می‌توان به حملات راکتی به «منطقه سبز» بغداد طی حدود 2 ماه گذشته اشاره کرد که توسط برخی گروه‌های مسلح انجام شد. پس از آنکه گروه مقاومتی «حشد شعبی» صراحتا اعلام کرد که هیچ نقشی در انجام این حملات ندارد، مشخص شد که برخی گروه‌های مسلحِ خارج از قانون چنین اقداماتی را صورت داده‌اند.

جدیدترین تحلیل ها و دوره های تخصصی را در کانال تلگرامی اندیشکده روابط بین الملل دنبال کنید. (کلیک کنید)

جدیدترین تحلیل ها و دوره های تخصصی را در کانال اینستاگرامی اندیشکده روابط بین الملل دنبال کنید. (کلیک کنید)

دولت عراق نیز تاکنون موفقیتی در شناسایی و معرفی گروه‌های مذکور کسب نکرده است. در همین حال، مشکلات و چالش‌های مختلف در صحنه سیاسی عراق نیز به چشم می‌خورَند. علیرغم اینکه دولت عراق تاریخ 6 ژوئن سال 2021 را برای برگزاری انتخابات پارلمانی زودهنگام تعیین کرده است اما بسیاری از شخصیت های سیاسی عراق از احتمال به تعویق افتادن زمان برگزاری این انتخابات سخن می‌گویند. این بدان معناست که احزاب و جریان‌های سیاسی مختلف در عراق درک درستی از خطرات و پیامدهای ناشی از تعویق انتخابات ندارند؛ انتخاباتی که می‌تواند به روی کار آمدن یک دولتِ باثباتِ 4 ساله منجر شود.

در هر صورت، مجموع مشکلات، معضلات و چالش‌ها در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی که بدان اشاره شد جملگی نشان از آن دارند که عراق در حال حاضر به سمت یک «بی‌دولتی» درحال حرکت است و اگر تدابیر لازم جهت حل‌وفصل هرچه سریعتر این چالش‌ها اتخاذ نگردد، ممکن است عراق نیز خیلی زود به سرنوشت برخی دیگر از کشورهای منطقه دچار شده و خود را در باتلاق بحران «بی‌دولتی» ببیند. بدیهی است که ظهور و بروز چنین بحرانی ابعاد و پیامدهای خطرناک مختلفی به دنبال خواهد داشت و نارضایتی مردمی بیشتری را در سراسر عراق موجب خواهد شد.