پدرام جهانشاهی کارشناس مسائل بین الملل

مقدمه:

اندیشکده روابط بین االملل: بحث کنترل تسلیحات از مهم ترین اهداف سازمان ملل متحد به عنوان مرجع اصلی ایجاد صلح و ثبات نظم بین الملل است.

رویکرد فعال این سازمان در این خصوص مثال زدنی است و این سازمان همواره به جهت جلوگیری از ایجاد تنش ها و جنگ ها به دنبال وضع قوانینی بوده است که بتواند در این زمینه تاثیر گذار باشد. یکی از مهم ترین اهداف منشور ملل متحد نیز ایجاد صلح پایدار و جهانی عاری از خشونت است که به همین ترتیب یکی از اسباب تحقق این هدف کنترل و خلع تسلیحات میباشد.

خلع سلاح عبارت است از کاهش، محدود سازی و یا لغو استفاده از یک نوع سلاح خاص یا به عبارتی انحلال ارتش یک کشور که این خود در هدف غایی دلیلی برای جلوگیری از ایجاد جنگ است.

با مرور زمان این خلع سلاح تبدیل به کنترل تسلیحات گشت و یک نوع پیروزی واقع گرایان بر آرمان گرایان بود.

آنچه طی سالیان طولانی حق تولید و توسعه تسلیحات نظامی را در عرصه بین المللی برای دولتها ایجاد کرده، استناد به مباحثی نظیر حفظ امنیت ملی و بین المللی و همچنین آموزههایی چون دفاع مشروع، دفاع پیش دستانه و بازدارندگی بوده است.

سازمان ملل متحد تا قبل از جنگ سرد تمرکز اصلی خود را بر مبنای سلاح های کشتار جمعی گذاشته بود اما پس از جنگ سرد این سازمان به سراغ سلاح های دیگر حتی سلاح های متعارف رفت که باعث ایجاد خطرات و درد انسانی می‌شدند از جمله میشود به مین های ضد نفر اشاره کرد.

کمسیون خلع سلاح سازمان ملل (UNDC) در ژانویه 1952 بر اساس قطنامه 502 تاسیس شد که وظایف آن تهیه پیشنهادات برای یک معاهده در خصوص تنظیم، محدودیت و کاهش متوازن همه نیروهای مسلح و تسلیحات از جمله سلاح های کشتار جمعی بود.

از کنوانسیون های مهم این سازمان که در کنترل تسلیحات نقش بسزایی داشتند میتوان به: 1_کنوانسیون عدم اشاعه (NPT) 2_کنوانسیون کنترل سلاح بیولوژیک (BWC) 3_کنوانسیون کنترل سلاح های شیمیایی (CWC) 4-کنوانسیون مین های ضدنفر 5- کنوانسیون کنترل سلاح های معارف اشاره کرد.

سازمان ملل به عنوان متولی اجرای حقوق بشر و امنیت بین الملل از ابتدا مشی خلع سلاح و سپس کنترل تسلیحات را پی گرفته است. ساز و کار سازمان ملل برگرفته از منشور ملل متحد ، تصمیمات مجمع عمومی و شورای امنیت میباشد.

هر چند اگر از منظر حقوقی به این روند نگاه کنیم در ذیل اختیارات مجمع عمومی و شورای امنیت، مسئولیت اصلی حفظ صلح بین الملل بر عهده شورای امنیت میباشد.

در بند یک ماده یازده منشورملل متحد صراحتا این اختیار را به مجمع عمومی می‌دهد تا اصول حاکم بر کنترل و خلع سلاح را تحت رسیدگی قرار دهد و در این بند کنترل تسلیحات یکی از اجزای اساسی و اصلی امنیت و صلح بین الملل است. بحث کنترل تسلیحات پس از حادثه یازدهم سپتامبر یکی از مهم ترین موضوعات سازمان ملل گشت و حتی حمله نظامی آمریکا به عراق را ذیل همین مسئله توجیح می‌کنند.

یکی از ویژگی های اساسی خلع صلاح ماهیت بین المللی و حقوقی آن است . از منظر نظم حقوقی دو دیدگاه برای کنترل تسلیحات وجود دارد : 1- کنترل تسلیحات برای نظم آفرینی 2-کنترل تسلیحات برای نظم زدایی

بر اساس دیدگاه اول وجود سلاح در دست همه دولت ها به صورت برابر طبق اصل خودیاری می‌تواند باعث ایجاد نظم شود اما تحقق این دیدگاه بسیار دشوار است. اما بر اساس دیدگاه دوم، سازمان ملل سلاح را الزاما نظم آفرین نمی‌داند بلکه معتقد است که باید به صورت تدریجی به سمت خلع سلاح عمومی رفت.

از موارد مورد تاکید منشور ملل متحد، حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی و پرهیز از خشونت است و در این راستا شورای امنیت تمام همت خود را بر این اساس گمارده که ذات وظیفه اصلی خود را خلع سلاح بداند و در این جهت نپیوستن به معاهدات خلع سلاح و سر پیچی از آن ها  و گسترش سلاح های کشتار جمعی را یکی از مصداق های اقدام علیه صلح و امنیت بین الملل تلقی میکند و بر این اساس شورای امنیت به خود حق برخورد با کشور های خاطی را داده است و حتی طبق فصل هفتم می‌تواند علیه دولت هایی که از پایبندی به این قوانین سر باز می‌زنند اقدام ‌کند.

از ابزار های مهم شورای امنیت می‌توان به تحریم های اقتصادی، نظامی، ایجاد نهاد های فرعی ناظر و حتی توسل به زور اشاره کرد.

همانطور که اشاره شد مسئولیت اصلی حفظ صلح و امنیت بین المللی با شورای امنیت است و نقش مجمع عمومی ارائه توصیه در این زمینه است که نهایتا با تکرار این توصیه ها، مجمع میتواند یک عرف بین المللی را پایه گذاری کند.

اما با این توصیفات هنوز جامعة بشری به تمام اهداف مقرر در حوزه خلع سلاح و کنترل تسلیحات نرسیده است. این در حالی است که براساس نظریه کاربرد تسلیحات، ممنوعیتها و محدودیتهایی در تولید و توسعة تسلیحات نامتعارف، تسلیحات متعارف و تجارت حاصل از آنها و همچنین تسلیحات جدید ایجاد شده است.

نتیجه گیری:

 علی رغم وجود قواعد عام و خاص در حقوق بین الملل درباره تسلیحات نامتعارف ازجمله سلاح هسته ای، وضعیت معاهدات بین المللی در زمینه هنوز شفاف نیست چرا که این امر را باید از کشور های که خود در شورای امنیت هستند و از طرفی بزرگترین صادر کنندگان و فروشندگان سلاح در دنیا هستند و به هیچ نحوی حاظر نیستند از برتری تسلیحاتی خود صرف نظر کنند جویا شد. به نظر میرسد که اندیشمندان علم روابط بین الملل و علم حقوق بین الملل هنوز در این زمینه راه طولانی را در پیش داشته باشند.